Oneindig Noord-HollandBeleef de geschiedenis van jouw provincie
NL | EN

Velsen: kustrecreatie onder rokende schoorstenen

Het gebied in en rond Velsen is door de eeuwen heen strategisch bijzonder waardevol geweest. De Romeinen bouwden er een klein fort met een haventje om zo de delta van het Oer-IJ – de meest noordelijke vertakking van de Rijn – te bewaken. Tegenwoordig is het een geliefde badplaats én industrieel hart van Noord-Holland.

In de middeleeuwen werd kasteel Brederode aangelegd bij Santpoort dat letterlijk een poort in het zand was; een doorgang via een zandplaat. Vanuit het kasteel werd de handelsroute bewaakt. De ruïnes van het kasteel zijn nog steeds te bezoeken. In 1876 werd het Noordzeekanaal geopend en in dezelfde tijd werd het fort IJmuiden gebouwd om de toegang tot het kanaal en de bijbehorende sluizen te bewaken. Het fort maakte deel uit van de Stelling van Amsterdam en ligt door verbreding van het kanaal inmiddels op een ietwat mysterieus eiland, dat maandelijks opengesteld is voor bezichtiging. Velsen is vandaag de dag een actieve plek aan de Noord-Hollandse kust. Recreatie en industrie gaan hand in hand en er worden jaarlijks een paar grote evenementen georganiseerd. Velsen heeft een stevige ambitie.

De naam Velsen verwijst waarschijnlijk naar de naam van een riviertje: Velisena. Rond 722 bestaat de nederzetting Felison uit een kerkje en landerijen. Heden ten dage is Velsen de naam van een verzameling van plaatsen: de gemeente heeft maar liefst zeven kernen, die ieder een eigen karakter hebben. Met de  aanleg van het Noordzeekanaal kwam er een eind aan de agrarische gemeenschap die Velsen tot dan toe was geweest. Vanaf Velsen tot aan zee moest het kanaal grotendeels met de hand worden afgegraven. Een enorm karwei, waarvoor duizenden slechtbetaalde grondwerkers werden ingezet. Bovendien werden ze geacht voor hun eigen onderkomen en voorzieningen te zorgen, zodat een armoedige krottenbuurt ontstond, ‘De Heide’. Vele kanaalwerkers bleven er wonen en vormden, met het personeel voor de sluizen en de douane, de eerste bewoners van de nieuwe vestiging ‘IJmuiden’.

Gezicht op de Ruïne van Brederode en omgeving te Santpoort, 1628. Beeldcollectie van de gemeente Haarlem, Noord-Hollands Archief.

Eeuwige licht

IJmuiden groeit snel. Niet door de handelsvaart, maar door de visserij. De vissers komen allemaal af op het ‘eeuwige licht’ – de havenlichten kunnen twaalf dagen achtereen blijven branden –  en verhandelen hun vis in de beschutting van de haven. Vishandelaren komen uit de wijde omgeving om in IJmuiden verse vis te kopen. Het IJmuidens dialect ontstaat, het zogenaamde ‘omgekeerd praten’ of ‘moegdreek tarpen’. Door middel van een taalsysteem waarbij lettergrepen volgens specifieke regels werden omgedraaid, ontstond een geheimtaal die veelal in de havens gebezigd werd. Door in een onverstaanbare taal te communiceren, konden vissers concurrenten uit andere gebieden buitensluiten van hun gesprekken.

Met het kanaal als ideale aan- en afvoerweg wordt IJmuiden aantrekkelijk voor de industrie. Duingebied maakt plaats voor fabrieken. In 1924 wordt het vuur in Hoogoven 1 officieel aangestoken en zijn de Koninklijke Nederlandse Hoogovens en Staalfabrieken een feit. Deze Hoogovens, inmiddels Tata Steel geheten, en de daaruit voortgekomen ondernemingen, zoals kunstmest- en cementindustrieën, de staalfabrieken en de walserijen, hebben Velsen tot een industrieel centrum van internationale betekenis gemaakt. Het fabriekencomplex is een dorp op zich met een eigen spoorwegennet, orkest en brandweerkorps.

Zwarte industrie in IJmuiden. Foto: Koen van der Lee.

Festung IJmuiden

In de Tweede Wereldoorlog blijkt dat het gebied té strategisch ligt. De Duitsers veranderen het in  ‘Festung IJmuiden’: huizen werden afgebroken en maakten plaats voor tankmuren, tankgrachten en een bunkerlinie. Velsen komt zwaar beschadigd uit de oorlog. Na de wederopbouw ligt het centrum van de stad in IJmuiden-Oost; het wederopbouwplan is van architect Dudok en is in 1965 voltooid met de bouw van het stadhuis.

En IJmuiden groeit. De haven groeit mee en wordt een complex van visverwerkende en ondersteunende bedrijven, rederijen en handelaren. Er is ruimte voor pleziervaart met de komst van Seaport Marina,  veerboten en zelfs cruisevaart. Vanuit speciale havens worden booreilanden bevoorraad, worden industriële grondstoffen aangevoerd en eindproducten afgevoerd.

Vanaf het prachtige brede IJmuidense strand  wordt al die bedrijvigheid gadegeslagen door badgasten. Dagjesmensen – het strand is goed bereikbaar met de auto – of vaste gasten. Van april tot eind september staan de strandhuisjes drie rijen dik. Nieuwe eigenaren komen standaard terecht in de middelste rij. Het duurt minimaal tien jaar voordat je huisje vooraan mag staan. Waren het vroeger alleen ‘stranders’, mensen uit de omgeving, tegenwoordig zijn het vooral mensen uit Amsterdam die een huisje proberen te bemachtigen.

Het Stadhuis van de gemeente Velsen in IJmuiden, naar een ontwerp van Dudok. Beeldcollectie van de gemeente Velsen, Noord-Hollands Archief.

Dance, dance dance

Niet alleen het strand trekt bezoekers. De gemeente heeft toeristen nog veel meer te bieden. Het evenemententerrein Velsen Valley in Spaarnwoude verandert jaarlijks in Dance Valley dat gemiddeld 60.000 bezoekers heeft. Er zijn vele watersportevenementen en er is het tweedaagse havenfestival in IJmuiden. En eens in de vijf jaar is het overduidelijk dat Velsen de poort van Amsterdam is, wanneer de vele tallships de sluizen passeren op weg naar Sail Amsterdam. Er zijn ook bezienswaardigheden die wat meer in de gemeente verstopt liggen, zoals de landgoederen Beeckestijn, Velserbeek, Schoonenberg of de unieke begraafplaats Westerveld, ontworpen door Zocher, waar bekende Nederlanders als Multatuli, Anthony Fokker en Slauerhoff begraven liggen en waar in 1913 het eerste crematorium van Nederland gebouwd is, in art decostijl.

Dat alles onder de rook van de wolkenfabrieken, want die zijn belangrijk. Niet voor niets heeft de gemeente Velsen onlangs als visie gekozen: ‘kennisrijk werken in Velsen’, waarbij de huidige industrieën doorontwikkeld moeten worden tot kenniscentra. De aantrekkingskracht van de zee zal daarbij niet veranderen: vissers zullen blijven vissen, badgasten zullen de stranden blijven bevolken.

Denkend aan Velsen … is ‘badplaats’ waarschijnlijk niet het eerste woord dat je te binnen schiet. Eerder zware industrie. En juist die combinatie maakt de gemeente uniek.

Publicatiedatum: 16/08/2011

Aanvullingen

Vul deze informatie aan of geef een reactie.

Plaats een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Vereiste velden zijn gemarkeerd met *. Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd.