4 min

Oudste en grootste bouwwerk van de Stelling van Amsterdam

Tussen 1880 en 1887 werd er aan het kustfort gebouwd dat oorspronkelijk op het vasteland lag, op de noordelijke oever van de havenmond van IJmuiden. Door de aanleg van de Noordersluizen en de verbreding van het kanaal kwam het zeshoekige fort in 1929 op een eiland te liggen. Het fort nam een vooruitgeschoven positie in buiten de zeesluizen. Het maakte onderdeel uit van de Positie van IJmuiden die verder bestond uit twee kustbatterijen, twee havenbatterijen, twee landbatterijen en een aantal duinstellingen aan weerzijden van het kanaal. Het kustfort is het enige restant van deze positie dat nog in het landschap te herkennen is.

Forteiland IJmuiden. Foto Ad Meskens.

Afwijkende kustforten

Binnen de Stelling van Amsterdam bevinden zich twee kustforten. Naast IJmuiden is dit het ten oosten van Amsterdam gelegen Forteiland Pampus. Beide kustforten zijn afwijkend ten opzichte van de andere stellingforten. Kustforten dienden over zwaar geschut te beschikken om weerstand te kunnen bieden aan de artillerie van een vijandelijke scheepsmacht. Extra zware bepantsering was nodig om het geschut te beschermen tegen de inslag van zware granaten. Verder moesten alle windrichtingen vanuit het fort konden worden bestreken. Door de locatie op het land gold voor het kustfort bij IJmuiden bovendien dat het ook verdedigbaar moest zijn tegen aanvallen over land. De vorm van het fort, een onregelmatige zeshoek, is gekozen om zowel de zee als het kanaal en de landzijde te kunnen bestrijken.

Forteiland IJmuiden: pantsering. Foto Zandcee.

Grootste fort

Vanwege het grote strategische belang van het Noordzeekanaal als toegangsweg tot de hoofdstad en de daarin gelegen zeesluizen die het waterniveau richting Amsterdam bepaalden, kreeg IJmuiden een extra zwaar bepantserd fort. Het drie verdiepingen tellende uit baksteen opgetrokken fort ligt half ondergronds en beschikte over maar liefst elf kanonnen en dertien mitrailleurs. De kanonnen stonden geplaatst onder een immense gietijzeren pantserkoepel van een meter dik en een pantsergalerij van 70 cm dikte. In de zuidelijke punt gingen onder een 360 graden draaibare pantserkoepel twee 15 cm kanonnen schuil ter bestrijking van het kanaal en het land. Diagonaal hiertegenover stond in een gebogen vorm een pantserbatterij met vijf vuurmonden van 24 cm. Hiermee werd de zeezijde verdedigd. Het kustfort was niet alleen het eerste verdedigingswerk dat voor de Stelling gebouwd werd, het was tevens het grootste in omvang. En met een bezetting van 310 man was het groter dan Pampus. De bebouwing van het fortcomplex is aan de zuid- en oostkant omgeven door een droge gracht.

Atlantikwall

Tijdens de mobilisatie van de Eerste Wereldoorlog werd het kustfort nog volledig in werking gebracht, maar in de Tweede Wereldoorlog verloor het fort aanvankelijk zijn militaire functie. De Duitse bezetter ontmantelde alle kanonnen en verwijderde de draaibare pantserkoepel. De pantsergalerij liet men zitten, omdat deze niet verwijderd kon worden. In 1942 besloot het Duitse leger het forteiland op te nemen in de zogenaamde Atlantikwall, de 3000 kilometer lange verdedigingslinie die liep van de bezette westkusten van Frankrijk tot en met Noorwegen. Het Fort bij IJmuiden kreeg hierin een strategisch belangrijke plek toebedeeld. Op het forteiland kwamen 37 bunkers en het werd tot de tanden bewapend, onder meer met op zee gericht geschut met een bereik van maar liefst 18 km. Voor de Duitsers was er veel aan gelegen om van het kustfort een onneembare vesting te maken.

Atlantikwall. Bron: Wikimedia Commons, Uberstroker.

Verkleining van het forteiland

De Stelling verloor na de Tweede Wereldoorlog haar militaire functie. Dit was voor het kustfort niet anders. Het was het laatste fort binnen de Stelling dat in 1963 formeel werd opgeheven als vestingwerk. Het werd in zijn bestaan bedreigd toen men in 1967 besloot om het Noordzeekanaal te verbreden om de doorvaart van grotere schepen naar de haven van Amsterdam mogelijk te maken. Het forteiland werd met twee derde verkleind en de meeste Duitse bunkers werden opgeblazen en verwijderd. De droge gracht werd volgestoord met puin. Jarenlang lag het eiland er verlaten bij en het fort verpauperde zienderogen. Door zijn desolate ligging deden mysterieuze verhalen de ronde. Het zou er spoken en er zouden geheime ontmoetingen plaatsvinden.

Geschreven door Jephta Dullaart (Redactie Oneindig Noord-Holland)

Meer informatie over Forteiland IJmuiden kunt u vinden op de volgende websites:

PBN Forteiland IJmuiden
Traces of War: Atlantikwall Wapens & Munitie Museum
Hollandse Waterlinies
Particuliere website Stelling van Amsterdam, een stadsmuur van water

Publicatiedatum: 17/12/2012