Fort bij IJmuiden

Fort bij IJmuiden, ook bekend als Forteiland IJmuiden, is het oudste en grootste bouwwerk van de Stelling van Amsterdam. Waar de bouw van andere forten niet onmiddellijk op gang kwam, werd met dit zeshoekige kustfort haast gemaakt. Dit om het in 1876 geopende Noordzeekanaal te kunnen verdedigen.

6 min

Het Fort bij IJmuiden behoort tot de Stelling van Amsterdam. Tussen 1881-1919 werd rondom Amsterdam een bijzonder verdedigingswerk van forten, batterijen, dijken en sluizen aangelegd. Militairen konden de toegang tot de hoofdstad blokkeren door de omliggende gebieden onder water te zetten. Tot de uitvinding van nieuwe militaire technieken en de komst van het vliegtuig bleef Amsterdam zo beschermd tegen invallen van vijanden. Ondanks dat de Stelling van Amsterdam als geheel nooit in werking is getreden, is het een belangrijk militair monument. Sinds 1996 staat de Stelling op de Werelderfgoedlijst van UNESCO en vanaf juli 2021 maakt het samen met de Nieuwe Hollandse Waterlinie onderdeel uit van het werelderfgoed Hollandse Waterlinies .

Sleepboot Assistent in het Buitenkanaal met op de achtergrond het Fort bij IJmuiden. Beeldcollectie van de gemeente Velsen, Noord-Hollands Archief.

Van kustfort tot forteiland

Nadat in 1881 was vastgesteld hoe de Stelling van Amsterdam vorm zou krijgen, was het Fort bij IJmuiden één van de eerste forten die tot stand kwam. Met dit fort werd haast gemaakt om de kanaalmonding en sluizen van het Noordzeekanaal te kunnen verdedigen, dat in 1876 geopend was. Tussen 1880 en 1888 werd er aan het kustfort gewerkt. Oorspronkelijk lag het fort op het vasteland, aan de noordelijke oever van de havenmond van IJmuiden. Pas in 1929 kwam het fort door een nieuw toevoerkanaal voor het Noordzeekanaal op een eiland te liggen.

Door zijn locatie buiten de zeesluizen nam het fort een belangrijke positie in. Wanneer de vijand vanaf de Noordzee naderde, was het Fort bij IJmuiden het eerste fort dat de verdediging moest inzetten. Het fort ligt in het Noordwestfront van de Stelling en was onderdeel van de Positie van IJmuiden, een eenheid van verdedigingswerken die verder bestond uit twee kustbatterijen , twee havenbatterijen , twee landbatterijen en een aantal duinstellingen aan weerzijden van het kanaal. Het kustfort is het enige onderdeel dat nog in het landschap te herkennen is.

Groepsfoto van de opleiding onderofficier in Fort IJmuiden, 1913. Beeldcollectie van de gemeente Velsen, Noord-Hollands Archief.

Verdediging in alle windrichtingen

De Stelling van Amsterdam kent in totaal twee kustforten: Fort bij IJmuiden en Fort aan het Pampus. Beide kustforten zijn anders van opzet dan de andere stellingforten. Kustforten moesten over zwaarder geschut beschikken om weerstand te kunnen bieden aan de aanvallen van een vijandelijke scheepsmacht. Extra bepantsering was nodig om de eigen wapens te beschermen tegen de inslag van zware granaten. Bovendien lagen de kustforten niet in gebieden die onder water kwamen te staan wanneer de Stelling in werking trad, en kon de vijand vanuit alle windrichtingen naderen.

Voordat het Fort bij IJmuiden op een eiland kwam te staan, moest het ook weerstand kunnen bieden bij aanvallen over land. Om zowel aan de zeezijde als aan de kanaal- en de landzijde effectief te kunnen verdedigen kreeg het fort de vorm van een onregelmatige zeshoek. Het fort is gebouwd uit baksteen, beton en puinbeton en telt voor een deel maar liefst drie verdiepingen. Een deel van het gebouw ligt ondergronds. Rondom ligt aan de zuid- en oostkant een droge gracht . Ondergronds bevindt zich een gangenstelsel van 585 meter. Fort bij IJmuiden was in omvang het grootste stellingfort en had een bezetting van 325 man.

Koepel op het fort, met kanonnen gezien in oostelijke richting. ca. 1925. Beeldcollectie van de gemeente Velsen, Noord-Hollands Archief.

Extra kanonnen en mitrailleurs

Als toegangsweg tot de hoofdstad had het Noordzeekanaal een groot strategisch belang. Net als de in het kanaal gelegen zeesluizen, die het waterniveau richting Amsterdam bepaalden. Ook daarom kreeg IJmuiden een extra zwaar bepantserd fort. Het Fort bij IJmuiden beschikte over maar liefst elf kanonnen en dertien mitrailleurs . De kanonnen stonden opgesteld onder een grote gietijzeren pantserkoepel van één meter dik. Soldaten konden het fort aan de landzijde verdedigen in een versterkte pantsergalerij , die een dikte van 70 cm had. In het zuidelijke punt gingen onder een 360 graden draaibare pantserkoepel nog eens twee 15cm-kanonnen schuil, die op het kanaal en de landzijde gericht konden worden. Schuin tegenover deze koepel stond een pantserbatterij voor zware vuurwapens. Vanuit vijf vuurmonden zwaar geschut werd de zeezijde verdedigd.

Een kanon van Fort IJmuiden, 1916. Beeldcollectie van de gemeente Velsen, Noord-Hollands Archief.

In Duitse handen

Toen het Nederlandse leger voor de Eerste Wereldoorlog gemobiliseerd werd, werd ook Fort bij IJmuiden in volledige staat van paraatheid gebracht. In de Tweede Wereldoorlog verloor het fort aanvankelijk zijn militaire functie. De Duitse bezetter ontmantelde alle kanonnen en verwijderde de draaibare pantserkoepel, om deze om te laten smelten tot wapentuig. De pantsergalerij bleef achter, omdat deze niet makkelijk verwijderd kon worden.

In 1942 besloot het Duitse leger het forteiland op te nemen in de zogenaamde Atlantikwall , de 3000 kilometer lange verdedigingslinie die liep van de bezette westkusten van Frankrijk tot en met Noorwegen. Het Fort bij IJmuiden kreeg hierin een strategisch belangrijke positie. Op het forteiland werden 37 nieuwe bunkers gebouwd. Ook werd het fort tot de tanden bewapend, onder meer met op zee gericht geschut met een bereik van maar liefst 18 km. Voor de Duitsers was het belangrijk om van het kustfort een onneembare vesting te maken.

Prikkeldraadversperring op het pantserfort IJmuiden net na de Tweede Wereldoorlog, 1946. Beeldcollectie van de gemeente Velsen, Noord-Hollands Archief.

Spoken op het fort

Na de Tweede Wereldoorlog verloor de Stelling haar militaire functie . Het Fort bij IJmuiden was het laatste fort binnen de Stelling dat in 1963 formeel werd opgeheven als vestingwerk. Het fort werd in zijn bestaan bedreigd toen men in 1967 besloot om het Noordzeekanaal te verbreden om de doorvaart van grotere schepen naar de haven van Amsterdam mogelijk te maken. Om ruimte te maken moest het forteiland met twee derde worden verkleind. De meeste Duitse bunkers werden opgeblazen en verwijderd, de droge gracht werd volgestort met puin. Jarenlang lag het eiland er verlaten bij, terwijl het fortgebouw in verval raakte. Door de verlaten ligging van het fort deden zich mysterieuze verhalen de ronde. Het zou spoken op het fort en er zouden geheime ontmoetingen plaatsvinden.

Nadat de Stelling van Amsterdam in 1996 op de Werelderfgoedlijst van UNESCO werd geplaatst, is het fort gerestaureerd. Sinds 2008 wordt het fort verhuurd als locatie voor evenementen, festivals, bedrijfsuitjes en vergaderingen. In het ondergrondse gangenstelsel is een escaperoom gebouwd. Vereniging Forteiland IJmuiden organiseert publieksdagen en historische rondleidingen op het forteiland. Op de dagen waarop het fort geopend is, is ook het Atlantikwall Wapens & Munitie Museum te bezoeken.