De Zaanstreek kan worden beschouwd als een van de oudste industrielandschappen van ons land. De molenindustrie was al in 1600 in volle gang. De industrialisering en de komst van de stoommachine zorgde voor veel verandering. Betekende dit het einde voor de windmolen?
>“Zaandam is wel bijzonder opmerkelijk en er is genoeg te schilderen voor een heel leven, huizen in alle kleuren, molens bij honderden en verrukkelijke boten”, schreef Claude Monet in 1871 aan zijn vriend en collega Camille Pissarro, tijdens een bezoek van vier maanden aan de Zaanstreek. In de tijd die de kunstschilder doorbracht in het gebied rond de Zaan schilderde hij ruim 25 schilderijen. Een van deze schilderijen is het blauwe huis aan de Hogendijk in Zaandam. Lange tijd was het de vraag of het huis echt blauw is geweest, of dat Monet zijn fantasie de vrije loop liet.
>“In deze gemeente is aangekomen en logeert in het hotel de Beurs van den Heer Kellij een vreemdeling, genaamd Claude Monet, oud 31 jaren, schilder. Hij is vergezeld van vrouw en kind, en heeft het plan hier eenigen tijd te vertoeven om zijne kunst uit te oefenen.”Zo maakte de Zaanse politie in 1871 melding van de aankomst van Claude Monet in Zaandam. De vier maanden die de kunstschilder doorbracht in de Zaanstreek behoren tot een productieve periode in zijn leven.
>Rijdend over de Coentunnelweg, de A8 tussen Zaandam en Amsterdam, vallen twee glanzende puntdaken op tussen het groen. Het zijn de minaretten van de Sultan Ahmet Moskee. In mei 1993 ging de eerste paal van dit pand de grond in, maar het verleden van de Islamitische gemeenschap in de Zaanstreek gaat veel verder terug.
>Op de Kalverringdijk 29 in Zaandam staat de ruim vier eeuwen oude verfmolen ‘De Kat’. Het uit twee zeventiende-eeuwse molens opgebouwde monument heeft zich gespecialiseerd in het maken van pigmenten voor verf. Er worden nog steeds verfstoffen gemaakt in de molen. En dat maakt De Kat de enige werkende verfmolen in de hele wereld.
>Aan de sluispolderweg te Zaandam ligt de voormalige stoommeelfabriek ‘Vrede’, zo genoemd omdat het werd opgeleverd toen de Eerste Wereldoorlog net ten einde was gekomen. Het zicht op het enigszins sinister overkomende staatsmonument wordt tegenwoordig echter versperd door het, bij het complex gevestigde ‘Containers Terminal Vrede’.
>“Wij willen de vruchten plukken van onzen arbeid en deze kunnen wij alleen verkrijgen door eendrachtige samenwerking”, Sprak Ericus Verkade bij de oprichting van zijn bedrijf in 1886 tegen zijn vijftien medewerkers. Zijn bedrijf groeide echter gestaag en het aantal arbeiders groeide mee. In de twintigste eeuw werd het nodig om sociale voorzieningen te bieden en deze wettelijk vast te leggen. Zo kwamen er een ziektewet, vakantierechten en een oudedagvoorziening. Ook verschafte de nieuwe arbeidswetgeving de werknemers iets anders: vrije tijd. Dit zorgde voor een grote ommezwaai in het dagelijks leven, die onuitwisbare gevolgen heeft achtergelaten.
>Het hout- en timmerbedrijf Bruynzeel, nog altijd beroemd om zijn keukens, werd in 1897 opgericht in Rotterdam door de Zeeuwse Cees Bruynzeel. Op het eerste gezicht lijkt een band met de industrie in het Noordzeekanaalgebied en de Zaanstreek niet voor de hand te liggen, maar niets is minder waar. Een brand in de Rotterdamse fabriek ‘de Arend’ in 1919 betekent voor de firma Bruynzeel een gedeeltelijke en later zelfs volledige verhuizing naar de Zaanstreek in 1920, een beslissing die hen geen windeieren heeft gelegd.
>Snackfabrikant Duyvis in Zaandam is een bekende producent van vele soorten borrel- en tijgernootjes. Het bedrijf begon in de 19de eeuw als olieslagerij voor het in de jaren 1960 begon met de verkoop van pinda’s en andere noten. Van olie en veevoer ging de productie over op borrelnoten en later ook zoutjes en dipsauzen. Van oom naar neef naar kleinzoon, het familiebedrijf was zeker 150 jaar in handen van een Duyvis voor het werd gekocht door achtereenvolgens AkzoNobel, Douwe Egberts en nu voedingsmiddelen –en frisdrankproducent Pepsico.
>Bij de gemeenteraadsverkiezingen van 1913 boekte de Sociaal-Democratische Arbeiders Partij (SDAP) een grote overwinning. Met tien van de negentien zetels kreeg de partij een meerderheid in de gemeenteraad. Op 5 februari 1914 werd Klaas ter Laan geïnstalleerd als burgemeester van Zaandam, de eerste ‘rooie’ burgemeester van Nederland. Een primeur. Of toch niet?
>In 1697 bracht Tsaar Peter de Grote een bezoek aan Zaandam. Over dit bezoek zijn inmiddels talloze boeken, prenten, schilderijen en verhalen verschenen, maar in de oude archieven van de gemeente Zaandam is maar weinig over het bezoek te vinden. Op zich is dat ook niet zo verwonderlijk, want het was geen officieel staatsbezoek. Nederland was in die tijd een republiek en had de (Spaanse) koning afgezworen en werd daarom door Rusland niet erkend. Toch was Nederland wel interessant als handelspartner, met name voor wapens. Het bezoek van Peter de Grote aan Zaandam was vooral gericht op het leren van de scheepsbouwtechnieken.
>In 1816 trouwde kroonprins Willem, de latere koning Willem II, met Anna Paulowna, de dochter van de Russische Tsaar. Ter gelegenheid van de geboorte van haar tweede kind, prins Alexander, kreeg zij het Czaar Peterhuisje in Zaandam cadeau van haar schoonvader. Koning Willem I schonk dit aan Anna Paulowna omdat zij een afstammelinge was van Czaar Peter.
>Op 24 oktober 1903 opende de toen 23-jarige koningin Wilhelmina officieus de gloednieuwe naar haar vernoemde sluizen in het centrum van Zaandam. Het jonge staatshoofd was te gast op de salonboot Zaandam I, de eerste boot die door de Wilhelminasluis werd geschut. Op de boot werd zij aangesproken door de oude sluiswachter die trots vermelde haar vader ook geschut te hebben.
>Koninklijk bezoek aan de Zaanstreek ging opvallend vaak gepaard met een opening van belangrijke infrastructurele projecten. De belangrijkste sluis en bruggen over de Zaan zijn allen vernoemd naar leden van het Koninklijk Huis. Deze ‘traditie’ begon bij de 23-jarige koningin Wilhelmina die op 24 oktober 1903 de officieuse opening bijwoonde van de naar haar vernoemde Wilhelminasluis. Na haar zouden nog meer vorstinnen – vaak in gezelschap van (kroon)prinsen en prinsessen – de naar hun vernoemde bruggen over de Zaan openen.
>De Prins Bernhardbrug is de meest noordelijk gelegen brug van Zaandam en kende een lange aanloopfase. Dat is op zich niet zo uitzonderlijk voor grote infrastructurele bouwwerken. Opmerkelijker is echter de totstandkoming van de naamgeving ervan. Hoewel men in 1938 was begonnen met de aanleg, kon de brug pas in 1941, midden in de Tweede Wereldoorlog, geopend worden. Hierdoor kwam de geplande naamgeving te vervallen, omdat de Duitsers weinig op hadden met het Koninklijk Huis. Een situatie die zich tijdens de oorlogsjaren overigens op meer plaatsen in het Koninkrijk voordeed.
>Tsaar Peter moet tijdens zijn tochtjes langs de Zaan zijn ogen hebben uitgekeken toen hij zag dat er voor allerlei producten specifieke molens waren ontwikkeld. Hout, olie, papier, meel, gepelde gerst, snuif en verf, alles werd bewerkt door evenzoveel soorten molens. En met succes, want aan het einde van de 17e eeuw werd de ene na de andere industriemolen gebouwd.
>De Russische tsaar Peter (1672-1725) kreeg op zeventienjarige leeftijd de macht overhandigd. De jonge tsaar bleek een leergierige en bevlogen leider die het land wilde moderniseren. De handelsvloot van de Republiek stond destijds bekend als een van de beste ter wereld. Dat ontging de tsaar niet. Tweemaal bezocht de leergierige Peter de Grote Noord-Holland: in 1697 en in 1717. Tijdens beide bezoeken deed de tsaar Zaandam aan om de fijne kneepjes van de scheepsbouw te leren.
>De Zaanstreek werd in de 20e eeuw ook wel de provisiekast van Nederland genoemd. Talrijke grote ondernemingen produceerden juist hier vooral veel levensmiddelen.
>Als vormgever in dienst van Verkade bepaalde hij tientallen jaren mee het gezicht van het bedrijf. Kunstenaar Cees Dekker (1900 – 1990) ontwierp honderden affiches, verpakkingen, trommels en blikken en nog veel meer. In zijn sollicitatiegesprek bedong hij meteen een vrije zaterdag om zo tijd te hebben voor zijn eigen kunstwerken.
>‘Waar is nou dat oude scheefgezakte houten huisje? Ik zie niks.’ Menig kind op schoolreisje naar Zaandam (eerst per boot en later met de bus) zal ter plekke deze vraag aan meester of juf hebben gesteld. En inderdaad, op het eerste gezicht is het zeventiende-eeuwse Czaar Peterhuisje niet te zien. Het kleine werkmanshuisje – het oudste in zijn soort in Nederland – is in 1895 stevig verpakt in een stenen omhulsel, naar een ontwerp van het Amsterdamse architectenbureau Salm. Hun schepping is inmiddels ook tot monument verklaard, net zoals het naar tsaar Peter de Grote vernoemde huisje dat zich in haar binnenste bevindt.
>