Klaas ter Laan: De eerste ‘rode’ burgemeester van Nederland?

Bij de gemeenteraadsverkiezingen van 1913 boekte de Sociaal-Democratische Arbeiders Partij (SDAP) een grote overwinning. Met tien van de negentien zetels kreeg de partij een meerderheid in de gemeenteraad. Op 5 februari 1914 werd Klaas ter Laan geïnstalleerd als burgemeester van Zaandam, de eerste 'rooie' burgemeester van Nederland. Een primeur. Of toch niet?

2 min

Kornelis (Klaas) Ter Laan

Kornelis ter Laan (roepnaam Klaas) werd op 8 juli 1871 geboren in het Groningse Slochteren. Als boerenzoon maakte hij kennis met de armoede die daar in die tijd mee samenhing. Na de Franse school in Hoogezand ging hij naar de HBS in Sappemeer, waar hij in contact kwam met socialistische fabrieksarbeiders. Als onderwijzer was hij onder meer werkzaam in Appingedam, Dordrecht, Arnhem en Delft.

Gedreven door zijn ambitie om iets te veranderen aan de economische misstanden in zijn geboortestreek, werd hij in 1898 lid van de Sociaal Democratische Arbeiderspartij (SDAP). In 1901 werd Ter Laan gekozen als afgevaardigde in de Tweede Kamer namens het district Hoogezand. In 1905 werd hij als eerste socialist in de Haagse gemeenteraad gekozen.

Burgemeester Kornelis ter Laan, 1935. Collectie Gemeentearchief Zaanstad.

Socialistisch burgemeester

Vanwege zijn ideeën en zijn bestuurlijke kwaliteiten, werd Ter Laan in 1914 benoemd tot burgemeester van het rode Zaandam. Hoewel hij in zijn openingsspeech aangaf boven de partijen te willen staan, werd er met argusogen naar Zaandam en de nieuwe SDAP-burgemeester gekeken.

Zo was kritiek op het feit dat Ter Laan in april 1914 achter de stakende Zaanse houtbewerkers ging staan en het niet uithangen van de vlag op Oranje feestdagen (met uitzondering van Koninginnedag) werd gezien als een provocatie. Ook nam hij het niet zo nauw met het handhaven van de zondagsrust. Toch leverde zijn houding hem ook veel sympathisanten op. Hij zou tot 1937 burgervader van Zaandam blijven, een functie die hij combineerde met zijn Kamerlidmaatschap.

Tijdens zijn Zaanse ambtsperiode bleef Ter Laan een sterke band met Groningen houden. Hij schreef diverse boeken over zijn geboortestreek. Zijn Nieuw Groninger Woordenboek uit 1929 geldt nog altijd als een standaardwerk.

Het gemeentebestuur van Zaandam in het gemeentehuis, 1937. Tweede van links zittend is burgemeester Kornelis ter Laan. Collectie Gemeentearchief Zaanstad.

De eerste rode burgemeester?

Dat Ter Laan de eerste socialistische burgemeester van Nederland was, is een hardnekkig misverstand. Die eer viel te beurt aan Dirk van Eck (1867-1948), die in 1899 werd benoemd tot burgemeester van de Zuid-Hollandse gemeente Mijnsheerenland en Westmaas. Van Eck was op dat moment nog geen lid van de SDAP, maar hij was wel overtuigd socialist. Met zijn sobere levensstijl wilde hij zich solidair tonen met de arbeidersklasse. Zo vertikte hij het om zijn kamer te verwarmen, was hij vegetariër, niet-roker, geheelonthouder, antimilitarist en republikein.

Hij is niet lang burgemeester geweest. In 1902 kon hij, als burgemeester van Boskoop, de spanningen van zijn functie niet meer aan en hij nam ontslag. Dat was twaalf jaar vóór de benoeming van Klaas ter Laan in Zaandam. Die was dus niet de eerste ‘rode’ burgemeester van Nederland, maar wel de eerste SDAP-burgemeester.