Hoe de molens naar de Zaanstreek kwamen

De Zaanstreek is wereldberoemd om zijn molens en het panorama op de Zaanse Schans is vastgelegd op menig foto van toeristen en dagjesmensen. Toch lijkt het op het eerste gezicht helemaal niet zo logisch dat de Zaanstreek zich rond 1600 ontwikkelde tot de ideale locatie voor molens, met Amsterdam zo dicht in de buurt. Hier bevond zich het centrum van de scheepvaart met de Verenigde Oost-Indische Compagnie, evenals het centrum van de handel. Gildes en privileges speelden een belangrijke rol in deze ontwikkeling die de Zaanstreek tot het oudste moderne industrielandschap van Europa zou maken.

3 min

Filips de Goede

Een privilege uit 1455 van Graaf Filips de Goede van Holland, was een van de redenen dat de Zaanstreek zich kon ontwikkelen op het gebied van molens. In dit geschrift stond dat dit gebied nooit verkocht zou mogen worden door Filips of één van zijn opvolgers. Hierdoor bleef de Zaanstreek altijd in handen van de adel, die het belang van het platteland probeerde te beschermen tegen de machtige steden. Deze probeerden de ontwikkeling van de Zaanstreek en andere gebieden die toen nog tot het platteland gerekend konden worden, te belemmeren. Omdat de belastingdruk in de dorpen die samen de Zaanstreek vormden veel lager lag, kon het gebied zich op grote schaal industrieel ontplooien.

De Amsterdamse buitensingel bij de Leidsepoort, gezien vanuit de schouwburg, Johannes Jelgerhuis, 1813. Dit stadsgezicht is geschilderd vanuit de schouwburg op het Leidseplein, waar de schilder Jelgerhuis ook als acteur werkte. Links is de toren van de Leidsepoort. Vanuit het hoge standpunt is goed te zien hoe de Singelgracht de grens vormt met het platteland, waar molens en boerderijen de boventoon voeren. Ongeveer op de plek van de linker molen staat nu het Rijksmuseum. Collectie Rijksmuseum Amsterdam.

Amsterdamse Gildes

Ook de Amsterdamse houtzagersgildes belemmerden de bouw van molens in Amsterdam. Zij zagen de komst van de houtzaagmolen als een bedreiging voor hun werkgelegenheid. Op het Zaanse platteland bestonden geen gilden en er werden vele molens gebouwd. Door het gebruik van de molens was het hout uit de Zaanstreek veel goedkoper.

Naar Amsterdam

In 1630 richtten 21 Amsterdamse houthandelaren een compagnie op om dichter bij Amsterdam houtzaagmolens te kunnen bouwen. Buiten de Regulierspoort en de Raampoort, waar zich nu het centrum van Amsterdam bevind, mochten de molens gebouwd worden. De bouw van de molens kwam voor de rekening van de gebroeders Claesz en Frans Dirksz. Omdat er nu ook molens in Amsterdam waren, mocht er geen gezaagd hout van buiten de stad worden geïmporteerd. De compagnie van de houthandelaren bleef tot 1638 bestaan. Daarna mochten ook andere partijen houtzaagmolens rondom de stad bouwen. Op het hoogtepunt stonden er zo’n 85 molens rond Amsterdam.

Het Molenpanorama op de Zaanse Schans. Via Pixabay.

De glorietijd voorbij

Rond 1730 waren er ruim 635 geregistreerd in de Zaanstreek. Niet alleen houtzaagmolens, maar ook oliemolens, papiermolens en pelmolens konden in de omgeving worden gevonden. De molenindustrie zorgde samen met de scheepsbouw voor het ontstaan van vele nevenactiviteiten, zoals smederijen, touwslagerijen en kompasmakerijen.

Omstreeks 1740 zorgde een invoerverbod in Engeland voor een grote klap voor de houtindustrie. Later zorgden de terugloop van de pellerijen en de scheepsbouw voor de terugloop van het gebruik van de molen. De toename van het gebruik van de stoommachine was de genadeklap voor de molens: deze konden veel sneller en efficiënter producten maken. Rond 1887 stonden er nog 143 molens in de Zaanstreek. Ook in Amsterdam verdwenen de meeste molens rond het einde van de 19e eeuw.Vandaag de dag zijn er nog enkele molens terug te zien in de Zaanstreek die herinneren aan de glorietijden van de molens. De meeste van de molens die het landschap verrijkten zijn verdwenen, zowel in Amsterdam als de Zaanstreek.