De collectie van Het Zaans Museum geeft een rijk beeld van de geschiedenis van de Zaanstreek, het eerste industriegebied ter wereld. Vijf opmerkelijke objecten belichten de rol van industriële giganten als Honig, cacaofabriek de Zaan, Wessanen en Verkade maar ook de schoonheid van het landschap.
>De Zaanstreek kent een zeer uitgebreide industriële geschiedenis en is daarmee één van de meest bekende plekken waar het Hollandse industriële erfgoed zijn sporen heeft achter gelaten. Het geheugen van de Zaanstreek is in het Gemeentearchief Zaanstad te vinden, waar boeken, tekeningen, verslagen, prenten, kaarten en foto’s over het gebied van vroeger tot nu verhalen. Hier een dwarsdoorsnede van de Zaanse industriële geschiedenis aan de hand van vijf waardevolle stukken uit het archief.
>Het is 1592 en de eerste tumultueuze jaren van de Nederlandse Opstand zijn voorbij als Cornelis Cornelisz. van Uitgeest, ook wel Krelis Lootjes genoemd, de houtzaagmolen uitvindt.
>Als herinnering aan de industriële glorietijd staan er nog altijd draaiende molens in de Zaanstreek. Aan veel bestaande en historische molens kleeft een mooi verhaal, wat in het bijzonder geldt voor dit merkwaardige vijftal.
>Iets meer dan driehonderd jaar geleden bracht tsaar Peter I, de Grote, een weekje door in Zaandam. Hier leerde de tsaar destijds over de succesvolle Nederlandse scheepsbouw en industrie en meer, wat hij vervolgens gebruikte om een westerse grootmacht van Rusland te maken. Uiteindelijk bracht Peter langer door in de Nederlanden dan in welk ander land dan ook tijdens zijn West-Europese rondreis en heeft hij tevens zijn dochter aan Willem II uitgehuwelijkt. Peters tijd in Noord-Holland is belangrijk geweest voor de veranderingen in Rusland. Geen andere Tsaar heeft ooit zoveel geprobeerd te bereiken als Peter de Grote heeft gedaan. Hij voerde bijna constant oorlog, bouwde St. Petersburg, zorgde onder andere voor verwestersing en voor wetenschappelijke vooruitgang in Rusland. Wie was die twee meter lange vorst die in 1697 in het nu scheefhangende Tsaar Peterhuisje in Zaandam logeerde? Hieronder 11 dingen die je over hem moet weten.
>Midden in het havengebied van Amsterdam op de kruising van de Zaan en het Noordzeekanaal, ligt een afgesloten enclave van ongeveer veertig hectare met een bijzondere geschiedenis. Dit zogenoemde Hembrugterrein was ooit het epicentrum van de Nederlandse wapenindustrie.
>De Zaan stroomt meanderend van de Tapsloot bij Knollendam in het noordwesten naar het Noordzeekanaal bij Zaandam. De kronkelende waterloop met natuurlijk glooiende oevers en aftakkingen naar sloten en plassen in het omringende gebied, heeft grote invloed op het karakter van de Zaanstreek gehad. Door de rivier de Zaan heeft het laagland van deze streek zich, ondanks de nodige overstromingen, kunnen ontwikkelen van een drassig veengebied tot het oudste moderne industrielandschap van Nederland.
>Buitenlandse toeristen iets vertellen over de geschiedenis van de Zaanstreek, arrangementen ontwikkelen voor binnenlandse bezoekers en een ‘verhalenbank’ voor de Zaankanters. Jan Hovers, de kersverse directeur van het Zaans Museum, heeft voorlopig genoeg om zijn tanden in te zetten.
>De Zaanse Schans is niet voor niks één van de mooiste stukjes van Nederland. Waan je in de achttiende eeuw terwijl je wandelt langs fraaie historische panden, houten huizen, molens , een prachtig weidelandschap en veel industrieel erfgoed.
>Op 2 mei 1886 opende notariszoon Ericus Gerhardus Verkade aan de westzijde van de Zaan zijn Stoom-, Brood- en Beschuitfabriek ‘De Ruyter’. De naam ‘De Ruyter’ was een eerbetoon aan de eerste meelmolen van West Zaandam. Maar uiteindelijk werd het bedrijf, dat inmiddels vele jaren bestaat, bekend onder de naam Verkade.
>De rijstpellerij was vanaf midden 19de tot begin 20ste eeuw een belangrijke industriële tak in de Zaanstreek. In 1852 berichtte de gemeente Zaandam dat er een door stoom aangedreven rijspellerij in aanbouw was, naar ontwerp van architect Ludovicus Johannes Immink (1822-1869). Deze eerste stoomrijstpellerij was van het bedrijf D. van Voorst & Zoon in Zaandam en speelde een belangrijke rol in de rijstindustrie van de Zaanstreek.
>De Zaanstreek is wereldberoemd om zijn molens en het panorama op de Zaanse Schans is vastgelegd op menig foto van toeristen en dagjesmensen. Toch lijkt het op het eerste gezicht helemaal niet zo logisch dat de Zaanstreek zich rond 1600 ontwikkelde tot de ideale locatie voor molens, met Amsterdam zo dicht in de buurt. Hier bevond zich het centrum van de scheepvaart met de Verenigde Oost-Indische Compagnie, evenals het centrum van de handel. Gildes en privileges speelden een belangrijke rol in deze ontwikkeling die de Zaanstreek tot het oudste moderne industrielandschap van Europa zou maken.
>De Zaanstreek kan worden beschouwd als een van de oudste industrielandschappen van ons land. De molenindustrie was al in 1600 in volle gang. De industrialisering en de komst van de stoommachine zorgde voor veel verandering. Betekende dit het einde voor de windmolen?
>“Zaandam is wel bijzonder opmerkelijk en er is genoeg te schilderen voor een heel leven, huizen in alle kleuren, molens bij honderden en verrukkelijke boten”, schreef Claude Monet in 1871 aan zijn vriend en collega Camille Pissarro, tijdens een bezoek van vier maanden aan de Zaanstreek. In de tijd die de kunstschilder doorbracht in het gebied rond de Zaan schilderde hij ruim 25 schilderijen. Een van deze schilderijen is het blauwe huis aan de Hogendijk in Zaandam. Lange tijd was het de vraag of het huis echt blauw is geweest, of dat Monet zijn fantasie de vrije loop liet.
>“In deze gemeente is aangekomen en logeert in het hotel de Beurs van den Heer Kellij een vreemdeling, genaamd Claude Monet, oud 31 jaren, schilder. Hij is vergezeld van vrouw en kind, en heeft het plan hier eenigen tijd te vertoeven om zijne kunst uit te oefenen.”Zo maakte de Zaanse politie in 1871 melding van de aankomst van Claude Monet in Zaandam. De vier maanden die de kunstschilder doorbracht in de Zaanstreek behoren tot een productieve periode in zijn leven.
>Rijdend over de Coentunnelweg, de A8 tussen Zaandam en Amsterdam, vallen twee glanzende puntdaken op tussen het groen. Het zijn de minaretten van de Sultan Ahmet Moskee. In mei 1993 ging de eerste paal van dit pand de grond in, maar het verleden van de Islamitische gemeenschap in de Zaanstreek gaat veel verder terug.
>Op de Kalverringdijk 29 in Zaandam staat de ruim vier eeuwen oude verfmolen ‘De Kat’. Het uit twee zeventiende-eeuwse molens opgebouwde monument heeft zich gespecialiseerd in het maken van pigmenten voor verf. Er worden nog steeds verfstoffen gemaakt in de molen. En dat maakt De Kat de enige werkende verfmolen in de hele wereld.
>Aan de sluispolderweg te Zaandam ligt de voormalige stoommeelfabriek ‘Vrede’, zo genoemd omdat het werd opgeleverd toen de Eerste Wereldoorlog net ten einde was gekomen. Het zicht op het enigszins sinister overkomende staatsmonument wordt tegenwoordig echter versperd door het, bij het complex gevestigde ‘Containers Terminal Vrede’.
>“Wij willen de vruchten plukken van onzen arbeid en deze kunnen wij alleen verkrijgen door eendrachtige samenwerking”, Sprak Ericus Verkade bij de oprichting van zijn bedrijf in 1886 tegen zijn vijftien medewerkers. Zijn bedrijf groeide echter gestaag en het aantal arbeiders groeide mee. In de twintigste eeuw werd het nodig om sociale voorzieningen te bieden en deze wettelijk vast te leggen. Zo kwamen er een ziektewet, vakantierechten en een oudedagvoorziening. Ook verschafte de nieuwe arbeidswetgeving de werknemers iets anders: vrije tijd. Dit zorgde voor een grote ommezwaai in het dagelijks leven, die onuitwisbare gevolgen heeft achtergelaten.
>Het hout- en timmerbedrijf Bruynzeel, nog altijd beroemd om zijn keukens, werd in 1897 opgericht in Rotterdam door de Zeeuwse Cees Bruynzeel. Op het eerste gezicht lijkt een band met de industrie in het Noordzeekanaalgebied en de Zaanstreek niet voor de hand te liggen, maar niets is minder waar. Een brand in de Rotterdamse fabriek ‘de Arend’ in 1919 betekent voor de firma Bruynzeel een gedeeltelijke en later zelfs volledige verhuizing naar de Zaanstreek in 1920, een beslissing die hen geen windeieren heeft gelegd.
>