De tijd door de eeuwen heen in Museum Zaanse Tijd

Tijd: het lijkt voor ons zo vanzelfsprekend. Je staat ermee op, gaat ermee naar bed en als je wil weten hoe laat het is kijk je op je telefoon of horloge. Sommige mensen worden zelfs nerveus als ze niet weten hoe laat het is. Dat deze constante kennis vroeger niet altijd zo normaal was, toont het Museum Zaanse Tijd. Het is gespecialiseerd in Nederlandse klokken en de ontwikkeling daarvan tussen de vijftiende en het begin van de twintigste eeuw. Groot en klein, oud en nieuw, van tafelklok tot staande klok: ze zijn allemaal terug te vinden in het museum op de Zaanse Schans.

3 min

Een Assendelfts wevershuis

Het uurwerkmuseum is gevestigd in een Assendelfts zeildoekwevershuis met een Zaanse klokgevel. Voordat het pand verhuisde naar de Zaanse Schans, bood het onderdak aan thuiswevers die in dienst waren bij zogenaamde rolreders. Zij voorzagen de scheepvaart van zeilen. Dit bracht een armzalig bestaan, lange werkdagen en slechte omstandigheden met zich mee. De steeds verder groeiende stoomscheepvaart betekende het einde van het grootste gedeelte van de zeildoekweverij. In 1975 kreeg het pand een nieuwe bestemming aan de Kalverringdijk. Sinds die tijd vindt een compleet overzicht van de geschiedenis van tijdmeting er onderdak, van torenuurwerken tot horloges.

Links vooraan het wevershuis dat het museum herbergt. Beeld: Ken Oliver, Flickr.

Huygens’ hoogtepunten

De topstukken uit de collectie van het museum worden gevorm door de slingeruurwerken uit de tijd van Christiaan Huygens. Deze klokken maakten een belangrijk onderdeel uit van de horologische revolutie, die tussen 1660 en 1760 plaatsvond. De slingerklok die Huygens in deze periode uitvond, zorgde ervoor dat de tijd voor het eerst in de geschiedenis tot op de minuut nauwkeurig kon worden waargenomen. Tot die tijd liepen klokken gemiddeld 23 tot 25 uur in een etmaal.

Erg onhandig, vonden de leden van de Staten-Generaal in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. De onnauwkeurige tijdmeting zorgde ervoor dat de schippers die in naam van de Republiek handel dreven, vaak verdwaalden op zee. Zij konden hun positie op zee bepalen aan de hand van breedte- en lengtegraden. De lengtegraden konden zij berekenen aan de hand van het tijdstip op hun huidige positie en een andere locatie. Om te weten hoe laat het op die andere plaats was, was een klok nodig die goed functioneerde op een schommelend schip. De Staten-Generaal schakelde de hulp van Huygens in. Hoewel hij dit vraagstuk niet kon oplossen, zijn slingerklok werkte niet aan boord, was de eerste stap in een revolutie voor de wetenschap en de samenleving gezet.

Een slingerklok naar het ontwerp van Christiaan Huygens. Met daarnaast zijn beroemde werk ‘Horologium Oscillatorium’ over slingeruurwerken. Beeld: Museum Boerhaave, Leiden, via Wikipedia.

De Hollandse uurwerkmakerij

Dat het museum nu juist in de Zaanstreek gevestigd is, en bijvoorbeeld niet in Huygens woonplaats Den Haag, heeft te maken met ontwikkelingen uit de achttiende eeuw. Een belangrijk deel van de Hollandse uurwerkmakerij was in deze periode gevestigd in de Zaanstreek. Verreweg het bekendste product van deze industrie is de Zaanse klok. De rijkelijk versierde uurwerken zijn te herkennen aan de met fluweel beklede wijzerplaat, twee peervormige gewichten en een bekroning in de vorm van Atlas die het hemelgewelf op zijn schouders draagt. Zo’n twintig jaar na de ontwikkeling van Huygens’ slingeruurwerk werden in de Zaanstreek deze klokken al gebouwd.

Een zeer oude Zaanse klok, drukwerk naar pentekening door Feliciën Bobeldijk. Beeld: Gemeentearchief Zaanstad.

Vijf voor twaalf voor het uurwerkmuseum

Hoewel Museum Zaanse Tijd uniek is in zijn soort, heeft de instelling het de laatste jaren niet altijd gemakkelijk gehad. De zware bezuinigingen in de culturele sector lieten het museum niet onberoerd. Sinds 2013 is er bijna geen structurele subsidie van gemeente Zaanstad meer beschikbaar. Gelukkig heeft de instelling en de specialistische collectie, die een kwart van het nationale museale klokkenbestand beslaat, de tand des tijds tot nu toe overleefd. Want zoals het klokje in Museum Zaanse Tijd tikt, tikt het nergens!