1. Zaans Veem

De brand in het Zaans Veem is symbool geworden voor een schaduwkant van de Zaanse industriële geschiedenis: branden. Niet alleen de houten molens waren van oudsher vatbaar voor brand, maar ook de grote robuuste fabrieken, zoals bleek op vrijdag 15 oktober 1954. In de vroege ochtend werd door de portier van Verkade een brand ontdekt in de pakhuizencomplex ‘Zaansch Veem’ aan de overkant van de Zaan. Als gevolg van een brandende lamp die te lang op een baal cacaoafval had geschenen, had de boel vlam gevat. De brand in pakhuis ‘Czaar Peter’ greep razendsnel om zich heen en binnen drie kwartier was de brand overgeslagen naar het naastgelegen pakhuis ‘Nederland’. De brandende cacaoboter vloeide in een grote stroom de Zaan in en bleef als een vlammende vetlaag op het water drijven. Onder het toeziend oog van vele toegesnelde Zaankanters, stortte met donderend geraas delen van de pakhuizen de Zaan in.

Eén van die toeschouwers was cabaretier Freek de Jonge. In zijn boek ‘Zaansch Veem’, waarin hij zijn jeugdjaren in Zaandam beschrijft, geeft hij een beeldend verslag van de ramp. Er zijn veel foto’s van de brand. Eén van de foto’s laat de brandende massa cacaoboter zien, die bleef drijven op het water van de Zaan. Op de achtergrond doen de vlammen hun verwoestende werk tussen de restanten van de pakhuizen.

2. Riemkappen

Iedereen kent het wel van thuis of op het werk: je doet een nieuw pak papier in de printer en je gooit de omslag van het pak weg. En juist deze omslag, een riemkap, is voor de Zaanstreek van historische waarde. Niet zozeer de hedendaagse omslagen, maar wel de riemkappen die vanaf de zeventiende eeuw in de Zaanstreek werden gebruikt.

Een riem is een oude maat die in de papierhandel gebruikt werd: 480-500 vellen. Om een stapel papier vouwde men twee dikke, stugge vellen papier. Deze stapel werd vervolgens samengebonden met een riem, koord of band. De riemkap bedekte de bovenzijde van de stapel en op deze riemkap stond vaak een afbeelding, een kwaliteitsaanduiding van het papier en de initialen of naam van de maker.

De Zaanstreek was lange tijd het centrum van de papierindustrie. Rond 1605 kwamen de eerste Zaanse windmolens voor grauw-, blauw- en basterdpapier. In 1730 waren er al ruim veertig papiermolens. Het wereldwijde succes van het Zaanse papier blijkt onder meer uit het feit dat de Amerikaanse onafhankelijkheidsverklaring in 1776 op Zaans papier werd gedrukt! Het Gemeentearchief Zaanstad heeft een collectie van 126 van deze riemkappen, die een goed beeld geven van de omvang van de Zaanse papierindustrie. De kappen waren vaak kunstwerkjes op zich. Dit exemplaar van de firma J.C. en A. van der Ley, papierfabrikeurs te Zaandijk, is daar een mooi voorbeeld van. Omgeven door een groene krans rijdt een postiljon door een landschap, met op de achtergrond een papiermolen.

3. Molenaar’s kindermeel

Wie is er niet groot geworden met Molenaar’s kindermeel? Het kinderontbijt ontstond bij toeval in 1888. Pieter Molenaar van pelmolen De Duinmeier zag zijn inkomsten uit zijn gerstpellerij in het gedrang komen door de opkomst van stoommachines en schakelde over op het pellen van rijst. Hij kreeg de vraag van een bevriende huisarts om een papje te maken van de gepelde rijst voor een ziek kind. Malend met een koffiemolen slaagde hij daarin. Wonder boven wonder knapte het patiëntje snel op en een nieuw landelijk succes was geboren. In 1911 werd een nieuwe fabriek neergezet langs de Nauernase Vaart.

“Kinderen groeien als kool met Molenaar’s Kindermeel”, werd de nieuwe slogan bij de fraai vormgegeven reclameaffiches. De Zaanstreek staat bekend als ‘de provisiekast van Nederland’. Nergens werden zoveel levensmiddelen geproduceerd als in de fabrieken langs de Zaan. Het succes van Molenaar’s Kindermeel is een voorbeeld van een product, dat bij toeval ontstond en dat door de Zaanse ondernemingsgeest en een goede marketingstrategie kon uitgroeien tot een groot succes.

4. Eerste winkeltje van Albert Heijn

Menig toerist vergaapt zich op de Zaanse Schans aan het “eerste winkeltje van Albert Heijn”. Het was nauwelijks voor te stellen dat dit kleine winkeltje van een Zaanse kruidenier zou uitgroeien tot een wereldwijd supermarktimperium. Maar is het pand op de Zaanse Schans wel echt het eerste winkeltje? Nee, het eerste winkeltje stond in Oostzaan. In 1887 nam de 21-jarige Albert de kleine kruidenierszaak over van zijn vader. Hij ging daar zelf koffie branden in het washok achter de winkel. In 1899 verhuisde Albert Heijn met zijn gezin naar Zaandam. In de decennia erna groeide Albert Heijn uit tot de grootste supermarktketen van Nederland, die volgens de eigen slogan “op de kleintjes bleef letten”.

Maar hoe zit het nou met dat winkeltje op de Zaanse Schans? Dat werd in 1967 geopend. Het is bedoeld als museum, een reconstructie van de winkel waarmee Albert Heijn destijds begon zaken te doen. Het pand is een typisch voorbeeld van eenvoudige Zaanse houtbouw uit de negentiende eeuw. Het gebouw is echter niet volledig authentiek. Het werd samengesteld uit twee panden; de winkel, het voorste gedeelte, stond oorspronkelijk aan de Oostzijde in Zaandam. Het achterste gedeelte is een woonhuis uit de Kerkbuurt in Westzaan. Op de foto zien we het oorspronkelijke, allereerste kruidenierswinkeltje van Albert Heijn in de Kerkbuurt in Oostzaan. Op de voorgrond Albert Heijn met zijn gezin.

5. Molen De Ooievaar

Nergens is de Zaanse industriële geschiedenis beter in één beeld te vangen dan hier. Oliemolen De Ooievaar wordt letterlijk overschaduwd door de nootjesfabriek van Duyvis. In 1669 werd de molen overgebracht van Assendelft naar de huidige plek aan de Kalverringdijk in Zaandam, op een steenworp afstand van de Zaanse Schans. Vanaf het begin van de twintigste eeuw werd de molen gebruikt voor het verwerken van afval van de cacaoproductie. Als gevolg van de industriële revolutie werd de windaandrijving vervangen door een elektromotor en later door een petroleummotor. Vanaf 1936 kwam de molen helemaal stil te liggen en raakte snel in verval. Dankzij de inspanningen van Vereniging De Zaanse Molen werd de Ooievaar in 1955 gered van de sloop, maar in 1989 werd de molen letterlijk de wind uit de zeilen genomen toen de nootjesfabriek van Duyvis werd gebouwd. Onlangs won De Zaanse Molen de Molenprijs 2015 van de Bankgiroloterij. Met het geld wordt een op de historie geïnspireerde insteekhaven gebouwd, met een houten kraan en een aanlegsteiger voor boten met toeristen.

Het Gemeentearchief Zaanstad was van 1988 tot 2013 gevestigd aan de Hoogstraat in Koog a/d Zaan. Vanaf de studiezaal was dit jarenlang het vertrouwde uitzicht. Veel bezoekers vonden het jammer dat ze dit uitzicht zouden moeten missen toen het archief in 2013 verhuisde naar het stadhuis in Zaandam. Daarom werd besloten het uitzicht ‘mee te nemen’ naar de nieuwe studiezaal in de vorm van een vijf meter brede panoramafoto, gemaakt door fotograaf Wim de Jong.

Auteur: Sander Wegereef (Gemeentearchief Zaanstad)

Publicatiedatum: 21/10/2015