1. Peter speelde met levende soldaatjes

Het ‘speelgoedleger’ van de jonge Peter Aleksejevitsj Romanov, ‘Petrovski Polk’, bestond uit ongeveer driehonderd jonge kinderen, speelmaatjes, gerekruteerd om het echte soldatenleven na te bootsen samen met de toekomstige tsaar. De jongens bouwden vestingen, legden loopgraven aan, hielden lange marsen en oefenden zelfs met echte wapens. Soms raakten ze daadwerkelijk gewond. In plaats van zelf meteen de hoogste rang te bezetten, diende Peter net als de andere jonge soldaten eerst in de lagere rangen. Hij trok ook op met de niet of minder adellijke soldaten, waaronder Alexander Menshikov, die later een vertrouweling werd van de tsaar. De ‘Petrovski Polk’ groeide later uit tot het ‘het oudste onderdeel van het Russische leger.

2. Met de bokkenpruik op

Tsaar Peter I was reislustig. Dit had echter nogal wat voeten in de aarde. Het was namelijk van het grootste belang dat niemand wist dat de vorst op reis was, toen hij met zijn Grote Gezantschap in 1697 uit Moskou vertrok voor een reis door West-Europa. Een bijzondere gebeurtenis, want nog niet eerder had een Russische tsaar een dergelijk grote buitenlandse reis gemaakt. Onder de schuilnaam ‘Pjotr Mikhailov’ kwam hij met het gezantschap in Zaandam aan en wie het waagde zijn identiteit te onthullen, kon de doodstraf krijgen. Peter was geen groot fan van ceremonieel vertoon, maar vreesde vooral voor een staatsgreep. Alle post voor de tsaar werd in Moskou opgehouden tot Peter terug was, of werd met speciale koeriers naar hem toe gebracht. Toen het Russische gezantschap een bezoek bracht aan de Staten-Generaal, volgde Peter de Grote deze plechtigheid in de Trêveszaal vanuit een zijvertrek. Zo kon hij niet gezien worden. Op een gegeven moment had de tsaar het wel gezien en wilde hij weg, maar om te vertrekken moest hij door de Trêveszaal. Hij beval dat de leden van de Staten-Generaal zich zouden omdraaien terwijl hij het pand verliet. Zij wilden echter niet met hun rug naar hem toe opstaan, waardoor er voor de tsaar niets anders op zat dan de zaal met de spreekwoordelijke bokkenpruik op en met een pruik voor zijn gezicht, te verlaten.

3. Opschudding aan de Zaan

Het plan om incognito te blijven ging niet helemaal goed in Zaandam. Peter de Grote kwam op zondag 18 augustus 1697 aan in Nederland en huurde een klein arbeidershuisje van de plaatselijke smid, Gerrit Kist. De ruim twee meter lange tsaar werd echter al snel herkend. Hij viel op bij andere schippers die wel eens in Rusland waren geweest en werd al snel op straat nagewezen, toegeschreeuwd en soms zelfs bekogeld met fruit of gras. Uitnodigingen voor diners en andere aanbiedingen om Peter alsnog een waardige ontvangst te bieden, werden door hem afgeslagen. Toen de tsaar wel inging op een uitnodiging voor de tewaterlating van een nieuwe boot, kwam er echter een grote massa mensen van heinde en verre, waardoor Peter bij aankomst zich direct omdraaide en linea recta naar zijn ‘keiserlijcke loigement’ terugkeerde. Hierop verzamelde de zee van mensen zich rond zijn huisje en Peter de Grote besloot de volgende ochtend naar Amsterdam te vertrekken om daar zijn studie voort te zetten. Hij had inmiddels wel genoeg van alle drukte.

4. Scheepsbouw en aderlaten

Peter de Grote werkte graag met zijn handen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat hij in Amsterdam, op een werf van de VOC, over de scheepsbouw leerde en flink wat hand- en timmerwerk niet schuwde. Dit was bij lange na niet het enige wat hij hier deed. Hij verwierf tijdens zijn verblijf in de Nederlanden vele andere vaardigheden, van schoenmaken tot aan tandheelkunde en chirurgie, waarbij vooral het aderlaten een specialiteit was van de tsaar. Peter bracht een bezoek aan de Hortus Botanicus en kreeg tekenles van scheepschilder Adam Silo. Terug in Rusland gaf hij de wetenschap daar een enorme stimulans met de oprichting van een ‘Akademie van Wetenschappen’, waarvoor hij westerse geleerden als Boerhaave, Jan van der Heyden en Menno Coehoorn uitnodigde. Deze drie bedankten voor de eer, maar er waren genoeg andere wetenschappers die wel op de uitnodiging van de ambitieuze tsaar ingingen.

5. Verzamelwoede

Naast een grote hoeveelheid kennis, verzamelde de Russische vorst veel afbeeldingen van exotische planten en dieren en wist hij een grote hoeveelheid kunst, boeken en preparaten bij elkaar te sprokkelen. Hij kreeg een collectie dieren en schelpen uit Zuidoost-Azië van de Amsterdamse apotheker Albert Seba, een aantal anatomische zaken van Frederick Ruysch, natuurkundige instrumenten van Musschenbroek en twee brandspuiten van Jan van der Heyden die hij thuis met alle liefde wilde uitproberen.

6. Sjkiper en pierewaaien

Peters zeer vruchtbare reis naar de Nederlanden en door West-Europa heeft ook invloed gehad op de Russische taal. De boekdrukkunst was in opkomst en tevens iets waar de leergierige tsaar zich voor interesseerde, zodanig dat hij zelf een klein woordenboekje Nederlands-Russisch en Russisch-Nederlands samenstelde. Dat woordenboekje werd een stukje dikker doordat de Russische taal werd aangevuld met een aantal Nederlandse woorden die nog niet in het Russisch bestonden. Woorden als ‘brandspojt’ (brandspuit) en ‘Sjkiper’ (schipper) werden overgenomen. En ‘fortòtsjka’, wat ventilatieraampje betekent en letterlijk overgenomen is van het Nederlandse ‘voor de tocht’. Andersom heeft de Russische tsaar ook iets in de Nederlandse taal achtergelaten. Het Nederlandse ‘pierewaaien’, is een verbastering van het Russische woord voor feest, of feestmaal, ‘píer’.

7. Baardenbelasting

Peter wilde zelf meer westers (Europees) worden en wenste hetzelfde van zijn land. Al van jongs af aan had de tsaar al een fascinatie voor andere Europese landen en culturen. Hij kleedde zich Europees en was regelmatig in een vreemdelingenwijk in Moskou te vinden, waar veel buitenlanders waren. Na zijn reis zette hij dit voort voor heel Rusland. Baarden moesten worden afgeschoren en hij wilde dat de mensen hun kaftans verruilden voor meer westerse kleding. De geestelijken en boeren werden vrijgesteld van de nieuwe regels, maar niet helemaal. Boeren moesten namelijk wel ‘baardenbelasting’ betalen als ze met baard de stad in wilden gaan. Anderen moesten sowieso een kleine boete of belasting betalen als ze vast bleven houden aan de traditionele Russische kleding en baarden.

8. Stad met kanalen en bruggen

De baardenbelasting zou je radicaal kunnen noemen, maar de tsaar voerde nog veel grotere veranderingen door in Rusland en kopieerde Amsterdam, maar dan veel groter. Rond 1700 liet hij namelijk een nieuwe hoofdstad bouwen: St. Petersburg. Hij keek naar de Nederlanden voor inspiratie en nam het straten- en kanalenpatroon van Amsterdam over. De verschillende eilanden waarop St.- Petersburg is gebouwd, zijn door meer dan vijfhonderd bruggen met elkaar verbonden. Naast de opbouw van de stad zijn er ook in de gebouwen, waaronder zijn eigen residentie en het winterpaleis, veel Hollandse invloeden terug te vinden.

De tsaar was nog niet klaar met veranderen en maakte een einde aan de Russische jaartelling die begon bij het vermeende begin van de aarde. In 1699 besloot Peter dat het nieuwe jaar net als in de rest van Europa het jaar 1700 zal zijn, niet 7208, en dat het zou beginnen op 1 januari in plaats van 1 september.

9. De duistere kant van Peter

Peter de grote was van plan om langer in West-Europa te blijven maar toen hij te horen kreeg dat er een opstand aan de gang was besloot hij direct en zonder genade in te grijpen. Zijn inmiddels opgegroeide ‘speelgoedleger’ wist de tweeduizend muitende soldaten onder de duim te houden en met de komst van Peter de Grote werd de opstand uiteindelijk in bloed gesmoord. Ruim honderd aanstichters werden geëxecuteerd, de rest de gevangenis in gegooid om vervolgens verhoord te worden. Een half jaar lang hield de tsaar zich bezig met het martelen en verminken van de vele soldaten. Uiteindelijk werden ongeveer twaalfhonderd soldaten ofwel gevierendeeld of opgehangen. Peter dacht dat zijn halfzus Sophia achter de muiterij zat, dwong haar een non te worden en hing drie soldaten voor haar raam.

10. Zoon met de knoet in elkaar geslagen

De relatie tussen tsaar Peter de Grote en diens zoon Aleksej was abominabel. Er wordt wel gezegd dat Peter zijn zoon zelfs eigenhandig om het leven heeft gebracht! Aleksej was zeer gelovig en toonde weinig belangstelling of bewondering voor het beleid van zijn vader. Hij werd gedwongen tot een liefdeloos politiek huwelijk en werd door zijn vader gedwongen mee te verhuizen naar St.-Petersburg. Hierop besloot de prins asiel aan te vragen bij de Habsburgse keizer Karel VI. Hij kwam hier uiteraard niet ongestraft vanaf. Thuis in de Russische hoofdstad werden Aleksej’s vrienden opgepakt, gemarteld en terechtgesteld, waarna het de beurt was aan Aleksej zelf. In de zomer van 1718 werd de tsarewitsj met de knoet in elkaar geslagen en gedwongen tot de bekentenis dat hij had gezegd, dat hij hoopte dat zijn vader dood zou gaan. Een kleine maand hierna stierf Aleksej en Peter was de laatste die bij zijn zoon in de kerker op bezoek was geweest.

11. Westers einde

Peter de Grote stierf zelf in 1725. Hij liet zijn volgelingen met veel vragen achter, waaronder de vraag wie Peters opvolger zou worden. Hij had laten weten een begrafenis te willen zoals hij in het westen had gezien, maar had nog niets geregeld. De ceremonieboeken uit Peters eigen verzameling boden een uitkomst en zo werd ook op vernieuwende wijze afscheid genomen van de tsaar.

Auteur: Liza Koppenrade

Bronnen:

• Walter G. Moss, A history of Russia. Volume I: to 1917, (2e ed. Londen 2002).
• Haro Hielkema, Peter de Grote: Een feestje voor een geniale tiran, http://www.trouw.nl/tr/nl/5009/Archief/article/detail/2536860/1996/09/07/PETER-DE-GROTE—EEN-FEESTJE-VOOR-EEN-GENIALE-TIRAN.dhtml
• Het Nederlands van Peter de Grote, http://www.geschiedenisbeleven.nl/het-nederlands-van-peter-de-grote/
• Nederland, Rusland en St. Petersburg: Peter de Grote in Holland, http://www.hermitage.nl/nl/st-petersburg_en_rusland/nederland_rusland_en_st-petersburg/peter_de_grote_in_holland.htm
• Tsaar Peter de Grote was slordig met mensenlevens, http://historiek.net/tsaar-peter-de-grote-was-slordig-met-mensenlevens/21841/

Publicatiedatum: 12/08/2015