3 min

Ooit was het Hembrugterrein het epicentrum van de Nederlandse wapenindustrie. Er werden wapens en munitie geproduceerd, en er lagen strategische voorraden opgeslagen in de vele verschillende gebouwen die op het terrein waren en zijn te vinden. In 1895 werd het Hembrugterrein voor het eerst gebruikt. Het maakte onderdeel uit van de Stelling van Amsterdam, de beroemde linie van forten die de hoofdstad zou moeten beschermen bij aanvallen van vijandige mogendheden.

Neutraal

In deze periode waren Frankrijk en Duitsland grote mogendheden, en voor Nederland was het belangrijk om neutraal en onafhankelijk van hen te zijn. Dit was de reden om de Stelling van Amsterdam aan te leggen. Om te zorgen dat het gebied tijdens een belegering voldoende munitie zou hebben, ging het Hembrugterrein onderdeel uitmaken van de Stelling.

Een kanon dat op het Hembrugterrein werd geproduceerd. Beeld: Gemeentearchief Zaanstad.

Wapenfabriek

De verschillende gebouwen op het Hembrugterrein zijn in diverse periodes gebouwd en laten goed zien welke verschillende fases zich in de geschiedenis hebben voorgedaan. In de eerste bestaansperiode van het terrein verrezen er een wapenfabriek, een patronenfabriek en een munitiefabriek. Hierin werden karabijnen en de bijbehorende munitie geproduceerd voor het Nederlandse leger. Ook Gebouw 8, een voormalig wapendepot, stamt uit deze periode.

Plofbos

Het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog in 1914 gaf het Hembrugterrein een enorme groei-injectie. Nederland mocht dan misschien neutraal zijn, het leger moest toch steeds worden gemobiliseerd. Er was ook grote behoefte aan wapens, munitie en constante innovatie. Er werden niet alleen meer karabijnen geproduceerd, maar ook veld- en stellinggeschut, tijdhandgranaten, zware projectielen en springstoffen. Naast de fabrieken werd er op de noordelijke helft van het zogenaamde Hemveld ook een militair terrein ingericht. Een bijzonder deel van dit terrein is het ‘plofbos’. Hier werden proeven gedaan met springstoffen en er lagen door het bos verspreid verschillende beveiligde depots.

Tweede Wereldoorlog

Door de pacifistische stroming en de crisis die op de Eerste Wereldoorlog volgden, waren het zware tijden voor het Hembrugterrein. Alle lopende orders werden zelfs geannuleerd. Daarom werd besloten om andere producten te gaan vervaardigen, zoals landbouwwerktuigen, gereedschap, fietsen, strijkbouten en optische instrumenten. Er volgde een omslag toen Hitler Rijkskanselier werd. Aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog werden er meer dan 200 verschillende militaire en civiele producten gemaakt. Doordat het zoveel verschillende soorten producten waren, moest de bebouwing van het terrein daarop worden aangepast. Oude gebouwen werden gesloopt en vervangen door nieuwere, grotere panden. Tijdens de oorlog ging de productie gewoon door, maar werd het terrein niet verder uitgebreid.

De indeling van het Hembrugterrein. Beeld: Gemeentearchief Zaanstad.

Civiele- en militaire productie

Na de oorlog werd er, met dank aan het optreden van de Nederlandse krijgsmacht in Nederlands-Indië en binnen de NAVO, gemoderniseerd op het Hembrugterrein. Ook vond er een schaalvergroting plaats. Het herkenbare witte gebouw van beton aan het Noordzeekanaal komt uit deze periode. De civiele productie ging gewoon door, de beroemde Hembrugdraaibank werd destijds ontwikkeld.

Verlaten

Het maken van deze producten werd afgesplitst van de wapenindustrie in twee zelfstandige bedrijven: Eurometaal en NV Gereedschapswerktuigenindustrie ‘Hembrug’. Deze verdeling had consequenties voor de indeling en bebouwing van het terrein: er werden veel gebouwen gesloopt en er kwam nieuwe bebouwing voor terug. In 1983 verhuisde de NV ‘Hembrug’ naar Haarlem, en in 2003 stopten de werkzaamheden bij Eurometaal. Alle bedrijvigheid verdween en de natuur kreeg er vrij spel, wat leidde tot een overwoekerd terrein in slechte staat.

Het Hembrugterrein in overwoekerde staat. Beeld: W. de Jong, Gemeentearchief Zaanstad.

Voorherbestemming

De laatste jaren is er hard gewerkt aan het toegankelijk en veilig maken van het Hembrugterrein. Hierbij was veel hulp van het Rijksvastgoedbedrijf, de gemeente Zaanstad en het Rijk. Voor Gebouw 8 was herbestemming hoog nodig. Er is nog geen nieuwe eigenaar voor het pand gevonden, maar er is besloten om eerst te investeren in het gebouw. De flora die Gebouw 8 nog niet zo lang geleden overwoekerde, heeft plaatsgemaakt voor nieuwe bewoners.

Aan het verwijderen van de overwoekerende flora ging heel proces vooraf. Het Steunpunt Monumenten en Archeologie bracht dit verloop nauwgezet in beeld. Ze onderzochten niet alleen de nieuwe functie van het project en het proces, maar benadrukken ook de succesfactoren, lichten de struikelblokken uit en geven als conclusie tips, met als doel inspiratie te bieden voor vergelijkbare herbestemmingsinitiatieven in de toekomst.

Publicatiedatum: 05/01/2018