Het Hembrugterrein is in de ruim honderd jaar dat het verboden voor onbevoegden is geweest, veranderd in een magische plek, rijk aan spookachtige industriële en monumentale panden omringt door groen. Het mysterie van het bosrijke terrein is geleidelijk aan het verdwijnen. Verscheidene creatieve bedrijven zijn er zich gaan vestigen en het wordt stap voor stap opengesteld voor publiek.

Den Hem

Het Hembrugterrein ontstond bij de aanleg van het Noordzeekanaal halverwege de negentiende eeuw. De bestaande landtong, destijds ook wel ‘Hem’ genoemd, in het toenmalige IJ werd bij de aanleg van het kanaal opgehoogd, waardoor het beschikbaar kwam voor gebruik. De naam ‘Hembrug’ komt van een spoorbrug over het Noordzeekanaal tussen Zaandam en Amsterdam, die weer vernoemd was naar de toen nabijgelegen buurt ‘Den Hem’. De spoorbrug werd in 1983 afgebroken en vervangen door de ‘Hemtunnel’. Op het Hembrugterrein stond een kolenloods van de marine. Het gebied werd daarnaast gebruikt als baggerdepot van de Rijkswaterstaat. Uit het Noordzeekanaal werden hier veen, klei en zand opgeborgen.

Veilig in de Stelling van Amsterdam

Na de Franse bezettingsperiode en de val van Napoleon in 1815 lag de focus in Nederland op een neutraliteitspolitiek, waarbij een sterke defensie en onafhankelijke wapen- en munitie-industrie noodzakelijk waren. In de Vestingwet van 1874, over de verdediging van Nederland, werd onder andere besloten tot de aanleg van een nieuwe verdedigingslinie, de Stelling van Amsterdam. Bij het opbouwen van de Stelling werden de wapen- en munitiefabrieken tussen 1895 en 1900 op het Hembrugterrein geconcentreerd. Hier was ruimte genoeg, ook voor eventuele uitbreidingen in de toekomst. Het terrein lag daarbij ook in het centrum van de Stelling van Amsterdam, dus buiten bereik van eventuele vijandelijke artillerie en op genoeg afstand van Amsterdam en Zaandam om grote schade bij onvoorziene explosies te kunnen vermijden; een veilige plek binnen de 135 kilometer lange verdedigingskring.

Artillerie-Inrichtingen en De Grote Boerderij

Tussen 1895 en 2003 waren er verschillende vormen van de wapen- en munitiefabriek op het Hembrugterrein te vinden, van de Nederlandsche Machinefabriek Artillerie-Inrichtingen tot aan het Staatsbedrijf met dezelfde naam, Eurometaal NV en de NV Gereedschapswerktuigen Industrie Hembrug. Ruim honderd jaar lang zorgde deze fabrieken op het Hembrugterrein voor de ontwikkeling, productie, beproeving en het onderhoud van wapens, uitrusting en munitie in zwaar beveiligde gebouwen die hier speciaal voor werden neergezet. De verschillende gebouwen werden genummerd en hadden ieder een eigen functie. Sommige kregen ook een bijnaam. Zo werd een bergplaats voor munitie uit 1905 ‘De Grote Boerderij’ genoemd. Al die jaren was het industrieterrein achter grote hekken verborgen voor publiek. Ook medewerkers mochten niet overal komen. Als onderdeel van defensie kende het namelijk een streng geheimhoudingsprotocol.

Zwaar werk bij sociale werkgever

Bij Staatsbedrijf Artillerie Inrichtingen werkten rond 1912 ongeveer 1200 mensen. Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog in 1914 werd het personeelsbestand wel zeven keer zo groot. Dit nam na de oorlog af tot er in de jaren dertig opnieuw oorlogsgevaar dreigde vanuit Duitsland. Er werd een bedrijfsschool opgericht waar mannen een diploma in metaalbewerking konden halen en gegarandeerd aan het werk konden bij de wapenfabriek. De arbeiders werkten daar zes dagen per week en negen uur per dag. Ze kregen een pensioenvoorziening, werden doorbetaald bij ziekte en werknemers die van ver kwamen kregen reisgeld. Artillerie Inrichtingen stond hierdoor bekend als een sociale werkgever. Het ging echter vaak wel om behoorlijk zwaar, vuil en gevaarlijk werk. Vanaf de jaren zestig van de twintigste eeuw worden er in verband met een tekort aan werknemers ook vrouwen en gastarbeiders uit onder andere Italië en Turkije in dienst genomen.

Erfgoed

In de jaren dat het gebied nog in gebruik was, zijn er veel oude gebouwen gesloopt en nieuwe toegevoegd. Dit heeft ervoor gezorgd dat je er allerlei lang verborgen gebleven gebouwen in verschillende stijlen uit grofweg vier verschillende periodes van 1895 tot na 1960 kunt terugvinden. Zodoende is het terrein een belangrijke locatie voor militair en industrieel erfgoed. Eurometaal NV nam de wapen- en munitieproductie in de jaren tachtig over. Het bedrijf hield het echter maar tot 2003 vol. De veiligheidsvoorschriften werden strenger en het aantal bestellingen nam af. De vuurwerkramp in Enschede heeft er uiteindelijk voor gezorgd dat het Hembrugterrein werd verlaten. Zo kon het uitgroeien tot een bosrijk terrein met ongeveer zestig rijks- en gemeentelijke monumenten, waar nog steeds een mysterieuze sfeer omheen hangt. In het noordelijke deel van de enclave overheersen de bomen en struiken, in het zuiden de industriële gebouwen.

Verlaten enclave wordt overwoekerd

Jarenlang heeft het voormalige industrieterrein er verloren bijgelegen en de natuur de vrije loop gelaten. De beplantingen waren net als de gebouwen op het terrein in fases ontworpen en aangelegd voor veiligheid en camouflage, maar hebben inmiddels de monumentale panden compleet overwoekerd. De aangelegde bossen zijn door gebrek aan onderhoud volledig dichtgegroeid, wat het terrein een geheimzinnige ambiance geeft. Toen Eurometaal NV in 2003 van het Hembrugterrein af ging, werd er een nieuwe bestemming voor het terrein gezocht. Dit ging echter niet zo gemakkelijk vanwege de vervuilde grond, overwoekerde gebouwen en omdat onduidelijk was wie de trekker zou worden voor de herbestemming van het terrein naar een locatie waar creatieve industrie, recreatie en toerisme terecht kunnen met behoud van de bestaande (cultuur)historische waarden.

Creatieve herbestemming

Toen in 2011 begonnen werd met de renovatie van drie monumentale gebouwen, kwam er een einde aan de jaren dat het terrein er verlaten bij lag. In 2012 kwam er een overeenkomst tussen het Rijksvastgoed- en ontwikkelingsbedrijf, de gemeente Zaanstad en de provincie Noord-Holland, en is er begonnen met de riolering en aanleg van kabels en leidingen. De monumentale panden zijn wind- en waterdicht gemaakt, er zijn wegen aangelegd en er is bodemonderzoek gedaan. Vanaf 2013 hebben de eerste creatieve bedrijven en huurders zich er gevestigd en werd het terrein opengesteld voor geïnteresseerden, die onder anderen tijdens het IJ- en Grachtenfestival een kijkje namen. Echter, hoewel de vele rijks- en gemeentelijke monumenten geschikt worden gemaakt voor commerciële doeleinden of voor de vestiging van nieuwe innovatieve bedrijven, ziet het Hembrugterrein er nog steeds verlaten uit. De mysterieuze atmosfeer die de wapen- en munitiefabrieken, rijke begroeiing en ruim honderd jaar verborgenheid er achtergelaten hebben, zal nog lang op de enclave blijven hangen.

Auteur: Liza Koppenrade

Bronnen

Rijksoverheid. (29-01-2014) Deel Hembrug vanaf donderdag open voor publiek. Een geslaagde herontwikkeling op een bijzondere plek in Zaanstad. Geraadpleegd op 1 juli 2015, via: http://www.rijksoverheid.nl/nieuws/2014/01/29/deel-hembrug-vanaf-donderdag-open-voor-publiek.html

Hembrugmuseum. (z.d.). Geschiedenis van het Hembrugterrein. Geraadpleegd op 1 juli 2015, via: http://www.hembrugmuseum.nl/het-museum/geschiedenis-van-het-hembrugterrein/

steenhuismeurs BV. (2010). Hembrugterrein Zaanstad. Cultuurhistorische Analyse. Geraadpleegd op 1 juli 2015, via: http://www.nrp.nl/upload/medialibrary/cultuurhistorische_analyse.pdf

Open Monumentendag. (z.d.). Hembrugterrein. Geraadpleegd op 1 juli 2015, via: http://www.openmonumentendag.nl/monument/zaanstad-hembrugterrein/

Festival Industrie Cultuur. (2015). Wapenindustrie aan het Noordzeekanaal. Geraadpleegd op 1 juli 2015, via: http://www.festivalindustriecultuur.nl/iconen-van-de-industrie-cultuur/wapenindustrie-aan-het-noordzeekanaal/

Publicatiedatum: 01/07/2015