Tweede Wereldoorlog

De sporen van de Tweede Wereldoorlog zijn overal terug te vinden in Noord-Holland. De verdedigingswerken van de Atlantikwall, de historische panden die door de Duitsers gevorderd werden, de beelden en monumenten die de slachtoffers herdenken en de archeologische vondsten die herinneren aan deze donkere periode. Maar de Tweede Wereldoorlog heeft niet alleen fysiek haar sporen nagelaten. De gebeurtenissen van de oorlog staan bij de ooggetuigen in het geheugen gegrift. Die verborgen verhalen bewaart Oneindig Noord-Holland, opdat ze nooit verloren gaan.

Verhalen

Het Huis met de Beelden

De voormalige buitenplaats’Eindenhout’, het ‘Huis met de Beelden’, was tijdens de bezetting getuige van enige opmerkelijke gebeurtenissen. Meestal speelden die zich af in de achter het huis gelegen bossen. Het Haarlemse verzet executeerde daar Duitse bezetters. Hoeveel precies, is niet bekend. Aan de straatkant van het Huis vond ook een executie plaats. Daar beroofden een paar Duitsers de Heemsteedse verzetsman ir. H. van Tongeren van het leven. Wellicht was daarbij zelfs de ‘Slager van Lyon’, Klaus Barbie, betrokken.

5 min

Evacués op de Rijksstraatweg bij Haarlem september 1944

“Het is werkelijk een droevig gezicht al die mensen die nu op het laatste moment moeten evacueren. Die nu nog have en goed in de steek moeten laten om elders een onderdak te zoeken”, noteerde F.F. Klein-Schiphorst in zijn dagboek. Hij was ooggetuige van een grootscheepse evacuatie van Haarlemse burgers die plaatsvond op last van de Duitse bezetters. Op 19 september 1944 was bekendgemaakt dat alle bewoners hun huis moesten verlaten die woonden in Haarlem ten noorden van de Jan Gijzenvaart, ten westen van de Delft, ten noorden van het IJsclubterrein, in de Van Riebeecklaan en omgeving en ten slotte in het Ramplaankwartier. Sinds 17 september waren geallieerde luchtlandingstroepen bij Arnhem in een slag verwikkeld met de Duitsers. Zij poogden daar de brug over de Rijn te veroveren en zo de bevrijding van noordelijk Nederland mogelijk te maken. Die poging zou uiteindelijk mislukken, maar het niet-bevrijde gedeelte van Nederland werd wel in staat van verdediging gebracht. Dat hield in dat burgers sommige gebieden dienden te verlaten.

5 min

Monument voor Hannie Schaft in het Kenaupark

In de voorbije vijfhonderd jaar heeft Haarlem twee keer zwaar geleden onder een vijandelijke bezetting. In de zestiende eeuw veroverden de Spanjaarden de stad en tussen mei 1940 en mei 1945 heerste de Duitse bezetter. Aan die tragische perioden zijn de namen verbonden van twee vrouwen die zich tegen de vijand verzetten: Kenau Simons en Hannie Schaft. Sinds 3 mei 1982 zijn deze namen in Haarlem op symbolische wijze met elkaar verbonden. Toen onthulde prinses Juliana het standbeeld van Hannie Schaft. Het staat in het Kenaupark.

5 min

Het Corrie ten Boom Museum in Haarlem

De winkel op de hoek van de Barteljorisstraat en de Schoutensteeg is op het eerste oog geen opmerkelijk pand, maar op geen andere plaats in Haarlem is de herinnering aan onderduiken en verzet zo goed bewaard gebleven. Amsterdam heeft het Anne Frankhuis, Haarlem het Corrie ten Boomhuis. In dit hoekpand woonde haar familie. De hoogbejaarde Casper ten Boom, een man met een prachtige volle baard, was de pater familias. Tezamen met zijn dochters Corrie en Betsie bood hij in zijn huis een verblijfplaats aan onderduikers. De familie stond ook in contact met een ruim netwerk van verzetsstrijders en -groepen. Te ruim waarschijnlijk, want steeds meer mensen wisten van huize Ten Booms, liefdevol de BéJé genoemd, af. Het maakte de kans op verraad almaar groter. Achteraf gezien is het wellicht opmerkelijk dat de welhaast onvermijdelijke inval ‘pas’ op 28 februari 1944 plaatsvond.

5 min

Verwoestingen in de Amsterdamse Buurt in Haarlem

“Het was na zeven uur ’s avonds toen de sirenes begonnen te loeien. Kort daarna hoorden we vliegtuigen aankomen en weer iets later zag ik twee groepen van zes vliegtuigen vanuit westelijke naar oostelijke richting vliegen. Tien minuten later een fluitend geluid: overal sloegen bommen in. (…) Ik vloog het huis in van de familie Hart, want daar stond de voordeur open, (…) keek om en zag hoe een bom insloeg, en er was een enorme explosie.” G. Beljaards overleefde en kon het navertellen. Op vrijdagavond 16 april 1943 was hij getuige van het zwaarste bombardement dat Haarlem trof in de oorlogsjaren.

4 min

Vergeldingsactie in de duinen bij Bloemendaal

De Haarlemse opperrabbijn Philip Frank, zes andere Haarlemmers en drie Velsense burgers vonden op 2 februari 1943 bij een massa-executie de dood. Diep geschokt maakte Haarlem op die dag voor het eerst kennis met een grote Duitse vergeldingsactie. Een dag ervoor waren al 102 Haarlemmers gearresteerd om naar het concentratiekamp Vught te worden afgevoerd. De Duitse bezetters namen met de executie wraak naar aanleiding van een schietpartij op de Verspronckweg op zaterdag 30 januari dat jaar, die een Duitse onderofficier het leven kostte. Twee gedenkstenen aan weerszijden van een wandelpad in de duinen bij Bloemendaal markeren de plaats waar de vergeldingsactie plaatsvond.

6 min

Jan Kievit: Haarlemmer ter dood veroordeeld

Haarlemmer Jan Kievit (1923-1943) stak na een woordenwisseling in 1942 de vrouw van een NSB’er dood in Haarlem. Hierop besloot het Duitse Obergericht (de hoogste Duitse rechtbank in Nederland) hem tot de doodstraf te veroordelen en hem in 1943 te fusilleren. Nadat er twijfel was ontstaan over de status van de Haarlemmer die op de erelijst van Gevallenen uit de Tweede Wereldoorlog staat, heeft het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) hier onderzoek naar gedaan. Wie was Jan Kievit en wat was er exact gebeurd?

5 min

Een sigarenwinkel aan de Oostvest en het Englandspiel

Een onopvallende sigarenwinkel aan de Oostvest in Haarlem was in de Tweede Wereldoorlog het contactadres in het verzetsdrama het ‘Englandspiel’.

5 min

De aanslag op het Prinsen Bolwerk

In de nacht van 20 op 21 april 1941 werd op het Prinsen Bolwerk in Haarlem een Duitse spoorwegman neergeschoten. Voor zover bekend was het de eerste keer tijdens de bezetting dat in Haarlem een Duitser onder vuur kwam te liggen. Drie weken later arresteerde de Sicherheitsdienst (SD) de dader in Rotterdam. Hij was opgespoord door Anton van der Waals, de sluwste en gevaarlijkste landverrader uit de oorlogsjaren. Het was diens eerste ‘werkstuk’ en Van der Waals bewees daarmee zijn waarde voor de Duitse contraspionage. Nog voor het einde van de oorlog zou hij meer dan honderd verzetsmensen verraden. Ruim zestig van hen stierven in concentratiekampen of vonden de dood voor het vuurpeloton. Een van hen was Hans Bierhuijs, de schutter in de nacht op het Prinsen Bolwerk.

4 min

De ondergrondse pers in Haarlem 1940-1945

Johannes Hoogendoorn stierf op 25 mei 1944 voor het vuurpeloton. Vlakbij de naar deze verzetsstrijder vernoemde straat bevond zich op de Burgwal zijn bedrijf: de Haarlemsche Handelsdrukkerij. Hoogendoorn drukte op zijn persen onder andere ‘De Vonk’.

5 min

Illegale Haarlemse bladen tijdens de bezetting

Tijdens de bezetting verschenen in Haarlem en omgeving tientallen ondergrondse bladen. De reguliere dagbladen waren verboden of verschenen onder censuur.

5 min

Machinefabriek Figee en de Februaristaking

Op woensdagmorgen 26 februari 1941 legden 380 arbeiders van de machinefabriek Figee in Haarlem het werk neer. Op dinsdagmiddag waren al ongeveer vierhonderd personen bij Conrad en Stork Hijsch in staking gegaan. In de loop van woensdag sloten werknemers van de Haarlemsche Scheepsbouwmaatschappij en van de Haarlemsche Overhemden Industrie ‘Kerko’ zich bij de acties aan. De stakingen op de 25e en 26e zijn de geschiedenis ingegaan als de ‘Februaristaking’.

4 min

Onderduiken in Haarlem

“Mijn vader wilde naar het kamp toe. Hij kreeg een oproep zich te melden en wilde gaan, omdat hij dacht dat hij te werk zou worden gesteld. Mijn moeder smeekte hem niet te gaan, ze was doodsbang. Uiteindelijk liet hij zich overhalen en zijn we ondergedoken”, vertelde Liesje de Vries na de oorlog. Feitelijk waren er voor joden slechts twee manieren om aan deportatie naar de kampen te ontkomen: onderduiken of proberen via een vluchtroute Zwitserland of Engeland te bereiken. Na februari 1943 mochten joden niet meer in Haarlem wonen. Plichtsgetrouw als altijd maakten de ambtenaren van de afdeling Bevolking de balans op van de deportaties en gedwongen volksverhuizing. Het bleek dat 523 joden administratief spoorloos uit de stad verdwenen waren; vertrokken zonder een adres op te geven. Die joden hadden, zo moeten we aannemen, een onderduikadres gevonden. Zoiets meldde je uiteraard niet op het stadhuis.

4 min

Haarlemse joden naar Kamp Westerbork

In de nacht van 25 op 26 augustus 1942 vertrok vanaf het rangeerterrein bij de Westergracht een speciale trein. Daarin zaten 179 Haarlemse joden. De trein bracht ze naar Kamp Westerbork vóór de oorlog een kamp voor naar Nederland gevluchte Duitse joden – in Drenthe. Enige dagen later werden de meesten van hen daar opnieuw in een trein geladen. Die reed rechtstreeks naar Auschwitz. Daar vonden meer dan 110 Haarlemse joden op 31 augustus, minder dan een week na hun gedwongen vertrek uit de Spaarnestad, de dood in de gaskamers. Van het bestaan van de gaskamers was toen nog niemand in Nederland op de hoogte.

3 min

S.L.A. Plekker: NSB-burgemeester van Haarlem en de jodenvervolging

Tijdens de Tweede Wereldoorlog was de jodenvervolging in Haarlem hevig. De stad had vanaf 1941 een overtuigd NSB’er als burgemeester.

4 min

Marcherende WA-mannen

Op 17 juli 1941 opende de NSB haar nieuwe kringhuis aan de Paviljoenslaan 3. Ir. Anton A. Mussert, de leider van de beweging, bracht bij deze gelegenheid een van zijn vele bezoeken aan Haarlem. Op de foto zien we alleen mannen in NSB-uniformen. Buiten beeld zouden nog enige Haarlemmers kunnen staan, maar waarschijnlijk niet veel. NSB-ers werden gehaat, of op zijn minst bespot.

6 min

Georgische krijgsgevangen komen in actie op Texel

Op het eiland Texel lagen de meeste Texelaars nietsvermoedend in hun bed, toen op het hele eiland in een tijdsbestek van amper een paar uur, bijna alle Duitse soldaten werden vermoord door Georgische krijgsgevangenen. Het gebeurde snel en het eerste uur bijna geruisloos.

9 min

Protesteert tegen de Afschuwelijke Jodenvervolging

25 februari 1941. Nog voor zonsopgang komen de eerste reizigers het Amsterdamse Centraal Station binnenlopen. Het zijn werkverschaffingarbeiders, die op weg zijn naar Baarn en Amersfoort. Voor de ingang van het station hebben zij een stakingsmanifest gekregen.

10 min

Brood op de bon

In de bezettingstijd werden steeds meer artikelen schaars en voor de burgers slechts verkrijgbaar met bonkaarten van het distributiestelsel. Onderduikers waren aangewezen op hulp van het verzet om de bonnen te bemachtigen. In Haarlem ging dat soms mis.

6 min

Kroniek van bezet Haarlem: de meidagen

Op vrijdag 10 mei 1940 werden de Haarlemmers, bij zonsopgang, gewekt door het aanhoudende gebrom van vliegtuigmotoren. Al snel voegde zich daarbij, vanuit de verte, het geluid van het luchtafweergeschut. Verward, niet wetend wat hun overkwam, liepen ze de straat op. Mannen en vrouwen, vaak in hun nachtgoed met daaroverheen een haastig aangetrokken jasje, stonden in groepjes bij elkaar en vroegen zich af wat er gaande was. De oorlog was begonnen, maar die werkelijkheid drong maar langzaam door. Even daarna kwam de bevestiging via de radio: ‘de Duitse horden’ waren Nederland binnengevallen.

4 min