Een sigarenwinkel aan de Oostvest en het Englandspiel

Een onopvallende sigarenwinkel aan de Oostvest in Haarlem was in de Tweede Wereldoorlog het contactadres in het verzetsdrama het 'Englandspiel'.

5 min

Voorspel

In september 1941 stapte de IJmuidenaar Cor Sporre de sigarenwinkel van zijn oom aan de Oostvest 26 in Haarlem binnen. Oom en tante waren stomverbaasd, Cor was immers naar Engeland uitgeweken. Dat was hij, maar hij was teruggekomen met een missie. Cor was samen met zijn maat Ab Homburg (ook al afkomstig uit IJmuiden) op 6 september 1941 met een parachute geland in Brabant. In Engeland waren beiden opgeleid tot geheim agent. Hun missie was contacten te leggen met mensen die in staat en bereid waren verzetsactiviteiten te plegen. Daarna zouden ze terugkeren naar Engeland. Homburg vond een tijdelijk onderdak bij zijn oom Willem Jansen aan de Delftlaan 43, Cor betrok de zolderkamer boven de sigarenwinkel. Die winkel zou hierdoor als contactadres een rol gaan spelen in het zogenaamde Englandspiel.

Het Englandspiel

Op 6 maart 1942 arresteerde de Duitse contraspionage in Den Haag de geheim agent/marconist Hendrik Lauwers. Ook hij moest contacten leggen met verzetsgroepen die onder meer bereid zouden zijn sabotage te plegen. Lauwers was uitgezonden door de Engelse ‘Special Operations Executive, Dutch Section’ (SOE/Dutch). De Engelsen schatten het risico van dit soort missies, de kans om gepakt te worden, hoog in. Daarom mocht Lauwers onder dwang wel zijn zendcode prijsgeven, maar onder geen beding de ‘security check’. Het prijsgeven van de code maakte hem van waarde voor de Duitsers en gaf hem zo een kans op overleven. Zij konden hem dan onder controle berichten laten versturen naar Engeland, die uiteraard misleidende informatie zouden bevatten. Maar als Lauwers zijn security check niet verried, wisten de Engelsen dat hij onder Duitse leiding stond. Die check bestond uit een opvallende fout in de zestiende (of een veelvoud daarvan) letter. Liet hij die fout achterwege, dan moesten de Engelsen ervan uitgaan dat hij niet meer vrij was. Aldus geschiedde, maar tot Lauwers’ afgrijzen bleven de Engelsen nieuwe agenten sturen en kondigden zelfs aan waar die, soms vergezeld van containers gevuld met wapens en dergelijke, gedropt zouden worden. Die agenten liepen meteen in de val. Dit heeft 54 Nederlandse spionnen het leven gekost. Na de oorlog werd aangenomen dat de Engelsen schuldig waren aan grote blunders en nalatigheid. De Duitsers speelden met hen: het Englandspiel. Maar er zijn inmiddels steeds sterkere aanwijzingen dat de Engelsen wel degelijk wisten wat ze deden. Het droppen van agenten en wapens in Nederland zou deel uitmaken van een misleidingsoperatie. De Duitsers moesten denken dat in Nederland een invasie zou kunnen plaatsvinden en zouden daarom ter plekke troepen achter de hand houden die niet op andere plaatsen ingezet konden worden.

Pijl en boog

Sporre en Homburg wisten enige contacten te leggen met verzetsstrijders maar al snel ging het mis. Homburg kreeg kiespijn en liet zich behandelen door een oude kameraad. Die was echter inmiddels lid geworden van de NSB en leverde hem uit aan de Duitsers. Homburg verrichtte op 26 oktober 1941 een huzarenstukje: hij wist te ontvluchten uit de Scheveningse gevangenis, het zogenaamde ‘Oranjehotel’. Hij kwam weer in contact met Sporre, maar die vertrouwde hem niet meer. Sporre had in zijn opleiding geleerd dat geheim agenten die in Duitse handen waren gevallen soms onder de druk bezweken en voor de vijand gingen werken. Onafhankelijk van elkaar probeerden ze terug te keren naar Engeland. Sporre vertrok op 13 november 1941 met een andere geheim agent, Wiek Schrage, in een boot bij Petten. Niemand heeft ooit nog iets van hen vernomen. Homburg, die zelf de codenaam ‘Boog’ had aangenomen vertrok met twee van zijn contacten, Jo Buizer en Jan de Haas (codenaam ‘Pijl’) en bereikte Engeland gezond en wel. De sigarenwinkelier Martens wist dat in de toekomst zich agenten konden melden die gebruik maakten van de code ‘Pijl en Boog’.

De val

Inmiddels was Londen doorgegaan met het uitzenden van agenten, steeds in paren van twee. Eén van hen was Henk Lauwers die sinds 12 maart onder Duitse controle in verbinding stond met Engeland. Toen hij nog op vrije voeten rondliep had hij op instructie van Londen via Martens contact gezocht met Homburg. Hij kende het adres aan de Oostvest dus goed. Tot zijn verbijstering ontving hij op 27 april 1942, terwijl de Duitsers meekeken, het volgende codebericht: ‘Ga naar sigarenwinkel te Haarlem – Vraag naar Pijl – Zeg gestuurd te zijn door Boog’. Lauwers herkende de codenamen direct, de Duitsers stonden echter voor een raadsel. Maar al snel lukte het hen aan één van de andere gevangen agenten de naam ‘Martens’ te ontfutselen. In Haarlem bleek slechts één sigarenwinkelier die naam te dragen. De Nederlandse verrader Leo Poos, die voor de Sicherheitsdienst werkte, werd erop afgestuurd. Omdat Poos zich met de juiste code introduceerde, vertrouwde Martens hem direct. In de zolderkamer boven de winkel verbleef echter niet de als geheim agent teruggekeerde Jan de Haas (‘Pijl’) maar Leo Andringa (‘Akki’). Akki was geparachuteerd met Jan Molenaar die bij het neerkomen dodelijk verwond raakte. Ook Akki vertrouwde Poos zonder meer en kondigde aan hem wel naar het onderduikadres van Pijl te kunnen brengen. Daarna was het voor de Duitsers een koud kunstje Akki en Pijl in de val te laten lopen en hen beiden te arresteren.

Verraderlijk bezoek

De rol van ‘Oostvest 26’ was nog niet geheel uitgespeeld. Bij zijn verhoor ontdekte Akki dat de Duitsers al veel wisten van de geheime operaties. Het was niet moeilijk hem te doen geloven dat het verraad in Londen zat. Compleet gedemoraliseerd gaf hij meer geheimen prijs dan gewenst en verklaarde hij zich, om het leven van Martens en diens gezin te sparen, bereid om enigszins met de Duitsers mee te werken. Tezamen met Poos, die hem in zijn jaszak onder schot hield, ging Akki enige keren op bezoek aan de Oostvest. Poos bediende zich van de codenaam ‘Dick’ en genoot nog steeds het vertrouwen van Martens. Tijdens een bezoek troffen Akki en Poos de broer aan van Ab Homburg. Die deelde bijzonderheden mee over een aanstaande poging tot Engelandvaart. Het gevolg was dat de Duitsers op 18 mei 1942 tien Engelandvaarders in IJmuiden arresteerden.

Oostvest 26 in de huidige situatie.

Bronnen

* L. de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. Deel 5: Maart ’41-Juli ’42 (’s Gravenhage 1974), pp. 870-885.
* Jelte Rep, Englandspiel. Spionagetragedie in bezet Nederland 1942-1944 (Bussum 1977).
Jo Wolters, Dossier Nordpol. Het Englandspiel onder de loep (Amsterdam 2003).

* Ter inzage in de bibliotheek van het Noord-Hollands Archief.