6 min

Volk en Vaderland

Iedereen in het land kende dit liedje: “Op de hoek van de straat, staat een NSB’er. ’t Is geen mens, ’t is geen dier, ’t is een farizeeër. Met de krant in de hand, staat hij daar te venten. En verkoopt zijn Vaderland, voor slechts enk’le centen.” De tekst sloeg op een NSB-er die zijn partijkrant ‘Volk en Vaderland’ trachtte te verkopen. Meestal had hij daarmee weinig succes, voor de oorlog niet en tijdens de bezetting al helemaal niet. De NSB stond naast de Duitse bezetters. Dat ging niet altijd van harte en ook niet zonder problemen, maar voor dat soort nuances bestond in de jaren ’40-’45 geen begrip. Het waren landverraders, punt uit.

Marcherende WA-mannen. Op de foto midden voor: Jan Nederkoorn.

De Nationaal Socialistische Beweging van Anton Mussert

In december 1931 richtte Mussert de NSB op. De NSB, de Nationaal Socialistische Beweging, was een anti-democratische en anti-communistische partij. Volgens Mussert en de zijnen had de democratie gefaald, die had immers niets kunnen doen aan de massale werkloosheid in de jaren dertig. Mussert en de zijnen waren bang dat het ontevreden volk zijn heil zou gaan zoeken bij het communisme en dat het daardoor allemaal nog erger mis zou gaan. Het parlement met zijn verzuilde politieke partijen zagen ze als een symbool van verdeeldheid en machteloosheid. De NSB wilde een sterke staat, met een sterke leider die de problemen wel zou kunnen aanpakken. Aanvankelijk zag men Benito Mussolini en het fascistische Italië als lichtend voorbeeld. In de tweede helft van de jaren dertig werd een pro-Duitse stroming in de NSB sterker en ook Mussert zag nu wel wat in de Nationaal-Socialistische staat van Hitler. Aanvankelijk was de beweging niet antisemitisch maar dat veranderde eveneens. Omdat de NSB de bestaande orde omver wilde werpen, was het vanaf december 1933 aan ambtenaren bij wet verboden lid te zijn van de beweging. De NSB nam in de jaren dertig deel aan verschillende verkiezingen. In 1935 haalde ze acht procent van de stemmen bij de Provinciale Statenverkiezingen. Bij de verkiezingen daarna ging het snel bergafwaarts. Mussert en zijn volgelingen werden namelijk meer en meer gezien als een soort vazallen van Nazi-Duitsland.

Een Haarlemse NSB-kring

Op 23 oktober 1932 kwam Mussert naar Haarlem en sprak daar op een bijeenkomst in het etablissement Brinkmann. De bijeenkomst was niet in het openbaar aangekondigd, alleen genodigden waren aanwezig. Musserts woorden vielen blijkbaar in goede aarde, want nog diezelfde avond vond de oprichting plaats van een kring Haarlem en omstreken. Op die avond was onder andere ook S.L.A. Plekker, de latere burgemeester in oorlogstijd, aanwezig. Hij was één van de oprichters. Met uitzondering van de eerste voorzitter van de kring, ir. F.A. Smit-Kleine, hadden allen een carrière in Nederlands-Indië achter de rug. De NSB nam in Haarlem niet deel aan gemeenteraadsverkiezingen. Bij verkiezingen voor de Provinciale Staten in 1935 stemden 9,57 % van de Haarlemmers op de NSB, dus iets boven het landelijk gemiddelde. In Bloemendaal en Zandvoort lagen die percentages veel hoger, respectievelijk 15,2 en 23,35 %! Bij de Statenverkiezingen van 1939 was het percentage NSB-stemmers in de Spaarnestad gehalveerd en bedroeg nog 4,85 %.

Zwarthemden

“Ik zie ze weer stappen, die Hollandse handlangers in hun zwarte NSB-uniformen. Even verderop – op het Klokhuisplein – zie ik ze staan, die Haarlemse zwarthemden, keurig in het gelid, smalle, felle, gezichten, terwijl hun horde wordt geïnspecteerd (…) de rechterarm omhoog. (…) En dan komt weer die vraag in me op: mensen waarom hebben jullie je zo verlaagd om de vijand jullie hand te reiken en hem letterlijk van dienst te zijn.” Deze herinnering kwam op bij de journalist Wim Helversteijn toen hij in 1985 bladerde in een album met Haarlemse foto’s uit de oorlogstijd. De zwarthemden zullen wel die van de WA (Weerafdeling) geweest zijn. WA-ers vormden een soort knokploeg binnen de NSB, ze werden daarom gevreesd, gehaat en veracht. Ze marcheerden regelmatig luidkeels zingend door de steden en dachten zodoende propaganda te maken voor de NSB. Vanaf de tweede helft van 1940 probeerden ze in Nederland ‘de straat te veroveren’. Op vele plaatsen kwam het tot vechtpartijen met communisten en joden. Voor zover bekend vonden die in Haarlem niet al te vaak plaats, maar de Haarlemse WA-mannen maakten wel op 11 februari 1941 in het Zandvoortse etablissement Metropole hardhandig een einde aan een voorstelling waarin de bekende joodse cabaretier Sylvain Poons optrad. Meer in het verborgene oefenden ze ook terreur uit. De Haarlemse joodse koopman J. van Coevorden kreeg een brief van de beruchte opperbanleider van de WA, de Haarlemmer Jan Nederkoorn. Daarin werd hem op niet mis te verstane wijze duidelijk gemaakt wat hem te wachten stond als hij zich in het openbaar niet wat bescheidener gedroeg.

Persoonlijke verhoudingen

Dick Verkijk, een andere Haarlemse journalist, geeft ons een inkijkje in de persoonlijke verhoudingen tussen NSB-ers en andere Haarlemmers. Voor de oorlog waren Dicks ouders, hoewel lid van de socialistische SDAP, toch bevriend geraakt met hun buren, een NSB-echtpaar. Dat veranderde na het begin van de bezetting op slag. “Als we elkaar op straat tegenkwamen, bleef het bij een wederzijds nauwelijks merkbaar hoofdknikje waarbij geen woord werd gesproken. De moeder van het gezin was hoofd van de Nationale Jeugdstorm in Haarlem. Maar het waren geen verraders.” Verkijk bedoelt ermee te zeggen dat ze geen informatie gaven aan de bezetters over bijvoorbeeld onderduikers of over mensen die anti-Duitse uitspraken deden. De NSB-ers kwamen in een isolement te verkeren. Zelfs het vermoeden van NSB-lidmaatschap had soms ernstige consequenties. Joop de Ridder uit Haarlem-Noord herinnert zich een winkelier waarover het onterecht gebleken gerucht de ronde deed dat hij in het geheim NSB-er was. Zijn zaak werd gemeden en was na een maand failliet. Aanvankelijk droegen NSB-ers hun partijspeldje trots op de borstzak, later verborgen ze dat maar achter hun revers. Op Dolle Dinsdag, 5 september 1944, werd voor iedereen duidelijk hoe bang de NSB-ers waren voor hun lot na de bevrijding. Massaal stapten ze op de trein en vertrokken richting Duitsland. Onder hen was ook de NSB-burgemeester S.L.A. Plekker.

Arrestaties na de bevrijding

Direct na de bevrijding op 5 mei 1945 werden NSB-ers gearresteerd door leden van het verzet, verenigd in de zogenaamde BS (Binnenlandsche Strijdkrachten). De mannen kwamen terecht in de Koudenhornkazerne, de vrouwen in Huize Duinrust (het latere Marinehospitaal) in Bloemendaal. In principe zouden alle NSB-ers in Nederland moeten verschijnen voor de Bijzondere Rechtbanken die collaborateurs berechtten. In de praktijk kwamen uiteindelijk meestal alleen de zwaardere gevallen voor de rechter. Iets minder dan tweederde van het aantal gearresteerden is in de jaren na 1945 zonder vonnis op last van de regering weer vrijgelaten, tot grote woede en teleurstelling van veel ex-verzetslieden.

Bronnen

* Ronald Frisart (red.), Kennemerland hongert naar zijn bevrijding (Haarlem 1985).
* Peter Hammann, De Nationaal Socialistische Beweging in Haarlem en omgeving : aspecten en personen uit de geschiedenis van de Nationaal Socialistische Beweging in Haarlem (Haarlem 1996).
* Dick Verkijk, Van pantservuist tot pantservest. Zestig jaar (on)journalistieke ervaringen (Nieuwegein 1997).
Dick Verkijk, Die slapppe Nederlanders – of viel het wel mee in 1940-1945? (Soesterberg 2001).

* Ter inzage in de bibliotheek van het Noord-Hollands Archief.

Publicatiedatum: 11/01/2011