“Wij gaan de trein niet in, wij gaan staken”

Dit manifest roept de arbeiders op deze dinsdag 25 februari 1941 collectief te gaan staken. De spoorwegmannen vertellen de arbeiders dat eerder die ochtend de arbeiders in de Rietlanden, het rangeerterrein in Amsterdam-Oost, het werk al hebben neergelegd. Intussen komen er steeds meer arbeiders het perron oplopen en mengen zich in de discussie die is ontstaan over het al dan niet overgaan tot staken.

Op het perron heeft de communist Wouter Kalf de taak werkverschaffingarbeiders die toch de trein instappen tegen te houden en te overtuigen niet aan het werk te gaan vandaag. Er is tegenstand te overwinnen, tegenstand die wijst op actiemoeheid. Er wordt door de werkverschaffingarbeiders opgemerkt: “Wij hebben al zoveel actie gevoerd, onze gezinnen zijn steeds meer achterop gekomen. Laten nu maar anderen de spits afbijten.” De luide stem van Wouter Kalf klinkt over het perron: “Mannen, jongens, wij gaan de trein niet in. Wij gaan staken vandaag, omdat een daad gesteld moet worden tegen de verschrikkelijke vervolging van onze joodse stadsgenoten. Niet alleen wij, maar overal gaan de arbeiders in staking. De staking wordt algemeen en zouden wij dan achterblijven?”

Inmiddels klinkt het fluitje van de stationschef, de trein moet vertrekken. Dat wordt bemoeilijkt; steeds stappen onrustige arbeiders weer in en uit de trein. Veel arbeiders blijven op het perron staan, anderen aarzelen wat te doen. Enkelen kruipen in het duister van de coupés weg. De trein komt langzaam in beweging. Wouter Kalf besluit op het laatste moment de trein in te springen. Tot station Muiderpoort wil hij proberen de arbeiders die toch de trein in zijn gestapt te overtuigen van het feit dat er vandaag collectief gestaakt moet worden. De arbeiders die op het perron achterblijven kijken de trein na. Onder luid geschreeuw klinkt over het perron: “Wij gaan de stad in, Amsterdam gaat staken, wij gaan naar de tramremise, vooruit mannen, wij zullen de moffen laten zien wat de Amsterdamse arbeidersklasse waard is.”

Opgepakt en afgevoerd

Drie dagen voor het uitbreken van de staking was het een rustige dag in de Jodenbuurt in Amsterdam. Het joodse deel van de bevolking hield vandaag sabbat. Echter, om vier uur in de middag was het gedaan met de rust. Duitse overvalwagens reden de buurt in. In korte tijd werd de Jodenhoek afgezet en zaten joodse mannen als muizen in de val. Elke joods uitziende man die op straat liep werd door de Duitsers gegrepen, getrapt en voortgejaagd in de richting van het Jonas Daniël Meijerplein. Duitsers trapten voordeuren in, renden smalle trappen op, drongen huiskamers binnen en grepen de mannen en hun zoons. Vanaf het Jonas Daniël Meijerplein werden de mannen afgevoerd naar Schoorl, waar in de duinen een kamp was opgezet. Het kamp in Schoorl fungeerde als tussenstation op weg naar vernietigingskamp Mauthausen. In totaal zijn deze dag 425 joodse mannen opgepakt, van wie slechts drie na de oorlog zouden terugkeren.

Nog meer razzia’s

De volgende ochtend kwamen de Duitsers terug. Het aantal joodse mannen dat de vorige dag was opgepakt bleek nog niet voldoende. Weer speelden zich afschuwelijke taferelen af, weer greep de angst de mensen bij de keel. Dit keer waren veel niet-joden getuige van de gebeurtenissen omdat ze zich afspeelden rondom de Zondagmarkt. De razzia’s van 22 en 23 februari maakten op de Amsterdamse bevolking een zeer diepe indruk. Amsterdammers werden zich volkomen bewust van de ernst van de toestand: de stad en zijn inwoners werden door de Duitsers als een stuk vuil behandeld, dit was brute onderwerping. Het geweld de joden aangedaan werd in een bredere context geplaatst en voelde als geweld gericht tegen heel Nederland. Waar de Amsterdamse bevolking zich op dit moment nog niet bewust van was, waren de gruwelijke gebeurtenissen die zich afspeelden in de concentratiekampen.

Opstand door de Communistische Partij Nederland

Het was tijd geworden om in opstand te komen tegen de Duitsers. De leiding van de Communistische Partij Nederland (CPN), in deze tijd een illegale partij, wist wat haar te doen stond; Amsterdam was rijp voor een algemene staking. De avond voor het uitbreken van de staking kwamen communistische aanhangers bijeen op de Noordermarkt in Amsterdam, zo ook Wouter Kalf. Hier kregen ze te horen hoe de staking de volgende dag ingezet moest worden. Dirk van Nimwegen, woordvoerder voor het communistische partijbeleid, schetste in sobere verwoording de gebeurtenissen van de laatste dagen in de Jodenbuurt:

“Dit alles heeft tot doel om ons volk in te schakelen bij de Duitse oorlogsvoering, onze jonge mannen in te lijven in het Duitse leger en de anderen als slaven in de Duitse oorlogsindustrieën te laten werken. Deze razzia’s moeten de situatie rijp maken om Mussert aan de macht te brengen. De Amsterdamse arbeidersklasse is reeds vele malen in de geschiedenis voorgegaan opdat ons volk tot verzet komt. Onze taak is het, morgen in de bedrijven op te treden en de algemene staking in deze stad een feit te doen worden.”

Vanaf het Muiderpoortstation gaat Wouter Kalf met een groep werkverschaffingarbeiders richting het centrum van Amsterdam. Het is nog volkomen donker in de stad. De arbeiders beginnen fietsers aan te houden om hen te overtuigen van de noodzaak, op hun werk de algemene staking aan te kondigen. Krantenlopers en broodbezorgers worden staande gehouden om mee te delen dat er vandaag niet gewerkt wordt. Winkeleigenaren krijgen te horen dat ze hun deuren moeten sluiten. Overal waar de groep, onder leiding van Wouter Kalf, verschijnt stopten mensen met werken.

Protest tegen de jodenvervolging

Net als Wouter Kalf zetten andere communisten, zoals de vorige avond is afgesproken, zich overal in om de staking algemeen te laten worden. Op veel plekken wordt het manifest uitgedeeld. Onder de titel ‘Protesteert tegen de Afschuwelijke Jodenvervolging!!! Staakt! Staakt! Staakt!’ benadrukt dit manifest dat het tijd is geworden dat het Nederlandse volk zich gaat verzetten tegen onderdrukking en terreur. Veel overtuigingskracht en doorzettingsvermogen zijn nodig om van de staking een algemene staking te maken. Dirk van Nimwegen, Piet Nak, Willem Kraan en nog vele andere communisten, die de vorige avond op de Noordermarkt hadden gestaan, verdelen zich over verschillende bedrijven om daar een redevoering te houden. Op deze wijze willen zij de arbeiders overhalen om te gaan staken en een goed voorbeeld geven hoe een arbeider moedig kan optreden.

Bij de tramremise aan de Lekstraat rijdt de eerste tram niet uit. Dit neemt niet weg dat er wel degelijk trambestuurders zijn die bang zijn voor gevolgen en besluiten in de ochtend te gaan rijden. Afkeurende reacties op straat van mensen richting de trambestuurders, omdat ze niet mee doen aan de staking, zorgen ervoor dat in de loop van de middag het gehele tramverkeer platligt in Amsterdam. Het overgrote deel van de arbeiders van de publiekswerken en reinigingsdiensten besluit in de ochtend over te gaan tot staken. Ook bij de NSDM, ADM en andere scheepwerven leggen arbeiders massaal het werk neer.

Duizenden arbeiders die eerder deze ochtend het werk al hadden neergelegd gaan de straat op om arbeiders van andere bedrijven te overtuigen ook te gaan staken. Dat de staking algemeen wordt komt niet alleen door het feit dat arbeiders eendrachtig staken. Het zakenleven wordt ook gegrepen door de steeds uitbreidende volksactie. Vele mensen met een kantoorbaan staan achter de arbeiders en besluiten te gaan staken. Scholieren komen in de ochtend de volksactie versterken. Zo wordt het openbare leven in Amsterdam op deze dinsdagmorgen platgelegd. De algemene staking tegen de Duitse onderdrukking werd een feit.

Betoging

Met vlugschriften en plakstroken roepen communisten de massa op om rond twee uur in de middag te verzamelen in de Jordaan. Op deze plek zal een betoging in gang gezet worden. Tienduizenden mensen geven gehoor aan de oproep en de massa groepeert zich tot een demonstratie. Vanuit woonhuizen worden de betogers met luid gejuich begroet. Het gezang wordt steeds luider, spreekkoren galmen over de grachten: “Weg met de Jodenvervolgingen, weg met de nazi’s, leve het vrije Nederland.” Als de kop van de demonstratie de Raadhuisstraat bereikt, komen Duitse overvalwagens aanstormen. De terreur van de Duitsers keert zich nu niet alleen tegen de joden maar tegen de algehele Amsterdamse bevolking. Ondanks het geweld van de Duitsers gaan vele betogers door met demonstreren.

De Duitsers in actie

De Duitsers hebben de algemene staking, die vandaag geheel Amsterdam heeft platgelegd, totaal niet zien aankomen. Er wordt overigens niet alleen in Amsterdam gestaakt. Communistische leiders zijn ook naar naastgelegen gebieden afgereisd om het manifest uit te reiken. De Duitse bezettende macht heeft in haar plannen voor de totale oorlog, waarin het Nederlandse volk moet worden ingeschakeld, geen rekening gehouden met een algemeen verzet. De Duitsers zijn zich nu van één ding bewust geworden: deze staking moet onmiddellijk de kop ingedrukt worden, anders is het gedaan met de Duitse overheersing in Amsterdam. In het centrum worden in de middag allerlei biljetten opgehangen met de mededeling dat het oproepen tot staking met de dood bestraft zal worden en dat het werk de volgende dag weer hervat moet worden, anders zullen strenge straffen het gevolg zijn. Ook beginnen de Duitsers met het arresteren van burgers, vaak willekeurig, om te laten zien wie aan de macht is. Niet veel later verschijnt in een massaoplage de oproep van de CPN: de staking moet de volgende dag voortgezet worden, pas de 27ste van de maand zal er weer worden gewerkt.

De volgende dag razen Duitse overvalwagens door de stad. Er wordt zonder pardon en willekeurig op burgers geschoten en handgranaten vliegen alle kanten op. Alle maatregelen die noodzakelijk geacht worden om de staking te breken worden door het Duitse gezag genomen. Dit neemt niet weg dat Amsterdam er wederom in slaagt zijn krachten te verzamelen. Amsterdamse burgers lijken niet bang voor het geweld van de Duitsers en leggen ook deze dag het werk neer. Net als de vorige dag wordt de staking algemeen en ligt het openbare leven in Amsterdam geheel plat.

Weer aan het werk

Donderdag 27 februari gaan de Amsterdammers weer aan het werk. In het centrum van de stad zijn veel Duitsers te vinden. Zij zijn ingezet om nieuwe opstanden te voorkomen en ervoor te zorgen dat men weer aan het werk gaat. Op veel trams rijdt een Duitse politieman mee en er wordt op straat druk gepatrouilleerd. Dit machtsvertoon van de Duitsers geeft aan hoe de Duitse macht is geschrokken van de gebeurtenissen van de afgelopen twee dagen. Amsterdam heeft immers aan de rest van de wereld laten zien dat, als men de krachten verenigt, een opstand tegen de Duitse overheersing niet onmogelijk is. Men moet niet vrezen voor de gevolgen maar dapper zijn en in opstand komen tegen het Duitse geweld. De afgelopen twee dagen, die bekend staan als de Februaristaking 1941, zullen dan ook een belangrijke gebeurtenis blijven in de Nederlandse geschiedenis. De Februaristaking is de eerste massale verzetsstaking geweest tegen het Duitse militarisme in bezet Europa. Amsterdam heeft vaak als voorbeeld gediend voor latere verzetsstakingen tegen het Duitse gezag ten tijde van de Tweede Wereldoorlog.

Auteur: Korine Geerdink

Publicatiedatum: 06/01/2011