Schiphol: van vliegweide tot Airport City

Schiphol is het oudste vliegveld ter wereld dat nog steeds bestaat en ondanks alle uitbreidingen nooit van plek is veranderd.

7 min

Op 19 september 1916 landden de eerste wankele militaire vliegtuigjes op de drassige grasweide in de noordoostelijke hoek van de Haarlemmermeerpolder bij Fort bij Schiphol. Honderd jaar later is het een dynamisch knooppunt van wereldformaat.

Meer dan een luchthaven

Schiphol wil meer dan een luchthaven zijn en is het eerste vliegveld ter wereld met een eigen bibliotheek. Sinds augustus 2010 kunnen reizigers op Schiphol boeken lezen in bijna dertig talen, muziek luisteren, films bekijken en downloaden. De bibliotheek is te vinden op de eveneens nieuwe Holland Boulevard, gelegen achter de paspoortcontrole. De passanten kunnen er genieten van de Hollandse meesters in het Rijksmuseum Schiphol, van ‘huiskamers’ met open haarden, televisies en een piano, maar ook van kibbeling en poffertjes. Er is een Babycare Lounge en een grote kinderspeelplek met boomhutten en glijbanen. Mensen komen niet meer alleen om te reizen naar de luchthaven. Ook dagjesmensen vermaken zich in het uitgebreide winkelcentrum voor de douane, ‘Schiphol Plaza’. Schiphol is op dit moment een van de drukste luchthavens van Europa en in 2016 worden er meer dan zestig miljoen bezoekers verwacht.

Aankomst van het eerste vliegtuig op Schiphol; 17 mei 1920. Beeld: Noord-Hollands Archief / Beeldcollectie van het Historisch Archief Haarlemmermeer te Hoofddorp, Inventarisnummer 9552

Een militair vliegveldje

Boer Knibbe zou zich achter de oren hebben gekrabd als hij dat had geweten. In 1916 verkocht hij twee percelen van ongeveer twaalf hectare in de noordoosthoek van de Haarlemmermeerpolder aan de Nederlandse overheid. De percelen lagen pal aan de voet van het Fort bij Schiphol. Het leger vond dat een uitstekende plek voor een reservebasis van de prille ‘Luchtvaartafdeeling der Koninklijke Landmacht’.

De keus was tijdens de Eerste Wereldoorlog gevallen op dit drassige terrein, vier meter onder zeeniveau, omdat het in strategisch opzicht bijzonder gunstig lag. Het bevond zich binnen de Nieuwe Hollandse Waterlinie en ook nog eens binnen de Stelling van Amsterdam. De eerste jaren in de wat desolate polder betekenden echter wel afzien voor het luchthavenpersoneel. Het terrein lag geïsoleerd en was moeilijk bereikbaar. Bij het grasland stonden een paar loodsjes die dienden als hangar voor de weinige vliegtuigen. Het personeel woonde in barakken die werden verlicht door stallantaarns. Ze moesten zich wassen met water uit de Ringvaart.

Fort Schiphol. In 1843 gebouwd en in 1934 afgebroken. Beeld: Noord-Hollands Archief / Beeldcollectie van het Historisch Archief Haarlemmermeer te Hoofddorp, Inventarisnummer 9630.

Sciphol of Scheeps-hel

Het vliegveldje lag vlak naast het fort bij Schiphol, zoals het gebied naast de polder al eeuwenlang heette. Voor het gemak werd het daar ook naar vernoemd. Er bestaan meerdere verklaringen voor de naam Schiphol. Zo zou het kunnen verwijzen naar een moerassig land, waar mensen hout (‘scip’ in het Gotisch) konden halen of naar de scheepsrampen die vooral in deze hoek van ‘waterwolf’ het Haarlemmermeer veel voorkwamen. Schiphol zou in dat laatste geval een verbastering kunnen zijn van ‘Scheeps-hel’. ‘Hol’ betekende vroeger ook ‘graf’, dus Schiphol zou ook kunnen slaan op ‘Scheepsgraf’.

De naam Schiphol werd volgens de Stichting Oud Aalsmeer in 1447 voor het eerst vrijwel in de huidige spelling genoemd: “Vier maden lands liggende in de Aelsmerbanne in Schipholl”. Deze zin gaat over laaggelegen land waar takken werden gesneden (‘scip’ is ook wel een afgesneden tak).

KLM passagiersvliegmachines voor 12 personen te Schiphol, 1925. Beeld: Noord-Hollands Archief / Beeldcollectie van het Historisch Archief Haarlemmermeer te Hoofddorp, Inventarisnummer 15583

Van tien naar honderden passagiers

Het vliegveld dat in 1916 zo bescheiden was begonnen maakte in de jaren daarna een flinke groeispurt. In 1919 werd de ‘Koninklijke Luchtvaart Maatschappij voor Nederland en Koloniën’ opgericht, de KLM. Op 17 mei van het jaar daarop landde de eerste commerciële vlucht vanuit Londen op Schiphol. Aan boord waren twee passagiers, journalisten van The Times, en zakken post.

In de jaren twintig zouden zelden meer dan tien passagiers per dag de lucht ingaan en net voor de Tweede Wereldoorlog waren het al een paar honderd. De groei van het aantal passagiers dwong tot een verbetering van de verbindingen, met name tussen Amsterdam en Schiphol. In 1935 werd een nieuwe autoweg aangelegd. Een spoorweg zou tot 1978 moeten wachten. De passagiers stroomden toe, evenals een groot aantal dagjesmensen en vliegtuigspotters.

Haarlemse bloemenmeisjes bezoeken Schiphol in 1961. Beeld: Noord-Hollands Archief / Collectie van foto’s en negatieven van Fotopersbureau De Boer te Haarlem, Inventarisnummer 10450.

Uitbreiding Schiphol

Het vliegveld moderniseerde en breidde uit. In 1938 werd gesproken over het verplaatsen van het vliegveld naar het hart van de Randstad, maar na massale protesten van Amsterdammers en Haarlemmermeerders ging dat niet door. De luchthaven werd in de Tweede Wereldoorlog platgebombardeerd, maar daarna razendsnel weer opgebouwd. Het werd drukker en drukker en de nieuwe straalvliegtuigen hadden een langere landingsbaan nodig.

Naast het oude vliegveld kwam daarom eind jaren vijftig een nieuwe luchthaven. Het plaatsje Rijk, gelegen op het kruispunt van de Aalsmeerderweg en de Vijfhuizerweg, moest wijken voor de uitbreiding van Schiphol. Daar ligt nu de Kaagbaan. Het bedrijvengebied Schiphol-Rijk verwijst nog altijd naar het verdwenen dorpje.

Het was trouwens niet de eerste keer dat Rijk van de kaart verdween. Het onfortuinlijke plaatsje was vernoemd naar een eerder dorp Rijk, dat in de zeventiende eeuw door de golven van het Haarlemmermeer was verzwolgen.

Het verdwenen dorp Rijk. Drie fotos van: het station, Aalsmeerderweg hoek Kruisweg en de winkel van Millenaar Aalsmeerderweg 511 (de uitgever van deze ansichtkaart), 1918. Beeld: Noord-Hollands Archief / Beeldcollectie van het Historisch Archief Haarlemmermeer te Hoofddorp, Inventarisnummer 15558.

Vernieuwing

Schiphol breidde uit, maar streefde ook naar vernieuwing. Het staat bekend om zijn zeer moderne architectuur vanaf de jaren tachtig en negentig. Bij de centrale terminal met zijn drie vertrek/aankomsthallen kwamen het grote winkelcentrum Schiphol Plaza en een ondergronds treinstation. Ook leidde de explosieve groei van de luchthaven tot de behoefte aan een zo duidelijk mogelijk bewegwijzeringsysteem om de vele gebruikers van Schiphol op de juiste plek te krijgen. Dat systeem werd in de jaren zestig ontworpen door Benno Wissing van het bureau Total Design.

Wissing gebruikte geen pictogrammen, alleen pijlen en tekst. Hij ging uit van de nerveuze mens op reis, die boven alles behoefte had aan eenvoud, duidelijkheid en overzichtelijkheid. Deze aanpak vond wereldwijd navolging. In de jaren negentig is de bewegwijzering aangepast. Het lettertype is helderder en er worden nu wel pictogrammen gebruikt. Veel reizigers blijken noch Nederlands noch Engels te kunnen lezen.

In 2016 is begonnen met de werkzaamheden voor een nieuwe terminal en pier ten zuiden van Schiphol Plaza. Het is de bedoeling dat de pier eind 2019 en de terminal in 2023 gereedkomen. De nieuwe terminal zal worden verbonden met de bestaande terminal.

Schiphol centrum met de aankomst-en vertrekhal en verkeerstoren.1930-1950. Beeld: Noord-Hollands Archief / Beeldcollectie van het Historisch Archief Haarlemmermeer te Hoofddorp, Inventarisnummer 9672.

Hollandse meesters uit de Gouden Eeuw

Het Rijksmuseum Amsterdam Schiphol, de dependance van het bekende Rijksmuseum aan het Amsterdamse Museumplein was enige tijd gesloten in verband met de renovatie van de Holland Boulevard. Herfst 2016 opent het gratis toegankelijke museum, dat achter de douane ligt, weer zijn deuren. Passagiers die moeten wachten op een transfer of een vertraagde vlucht kunnen dan weer de Hollandse meesters uit de Gouden Eeuw zoals Rembrandt, Ruysdael en Ferdinand Bol bewonderen. Ook zullen er drie tijdelijke tentoonstellingen met een Hollands thema per jaar worden georganiseerd. Naast dit museum komt er ook een vestiging van het Amsterdamse wetenschapsmuseum Nemo.

Gevolgen groei Schiphol

De groei van Schiphol is een weldaad voor de economie, alleen al vanwege de werkgelegenheid. Tegelijk is het een last voor het milieu en de gemeenten in de buurt. Milieubewegingen en omwonenden protesteren veelvuldig tegen de aantasting van de natuur en de geluidsoverlast. Zo plantten ze eind jaren negentig – tevergeefs – het Bulderbos om de aanleg van de nieuwe Polderbaan te dwarsbomen.

Omslagfoto: K.L.M. Aerocarto, Schiphol / van Leer, Amsterdam Schiphol – Amsterdam. Beeld: Noord-Hollands Archief / Collectie van prentbriefkaarten van de Provinciale Atlas Noord-Holland, Inventarisnummer 36335.