4 min
De damsluizen in de Haarlemmerringvaart zijn onderdeel van de Stelling van Amsterdam. Tussen 1880-1920 werd rondom Amsterdam een bijzonder verdedigingswerk van forten, batterijen, dijken en sluizen aangelegd. Militairen konden de toegang tot de hoofdstad blokkeren door de omliggende gebieden onder water te zetten. Tot de uitvinding van nieuwe militaire technieken en de komst van het vliegtuig bleef Amsterdam zo beschermd tegen invallen van vijanden. Ondanks dat de Stelling van Amsterdam nooit in zijn geheel in werking is getreden, is het een belangrijk militair monument. Sinds 1996 staat de Stelling op de Werelderfgoedlijst van UNESCO en vanaf juli 2021 maakt het samen met de Nieuwe Hollandse Waterlinie onderdeel uit van het werelderfgoed Hollandse Waterlinies .
In tegenstelling tot schutsluizen , waarmee boten verplaatst kunnen worden tussen wateren met een verschillend waterpeil, hebben damsluizen een puur militaire functie . De damsluizen in de Haarlemmerringvaart zorgden ervoor dat het waterpeil in de ringvaart en aansluitende wateren verhoogd kon worden zonder dat de vijand dit kon beïnvloeden. Dit was alleen in oorlogstijd nodig, wanneer ondergelopen polders de vijand op afstand moesten houden. In vredestijd bleven de damsluizen open om de normale waterstroom niet te verstoren.
‘Teekening voorstellende het plan tot een gedeeltelijke vernieuwing van de damsluis te Monnikendam’, 1846. Noord-Hollands Archief / Collectie van kaarten van Rijkswaterstaat Noord-Holland vóór 1850, Inventarisnummer 702.
Sluis met schotbalken
Een damsluis bestaat uit een gemetselde of betonnen goot met verticale gleuven. Hierin konden houten balken worden geschoven. Meestal had een damsluis twee rijen schotbalken en werd de tussenruimte opgevuld met zand en klei. Op deze eenvoudige manier kon de sluis water tegenhouden wanneer de Stelling in werking werd gesteld.
Damsluis in de Molentocht (Wijkermeer) met de goten voor de balken. Beeld via Wikimedia Commons, Zandcee, CC BY-SA 4.0.
Liedeboezem
De twee damsluizen bij Halfweg en Vijfhuizen waren onderdeel van de Liedeboezem: een groep van vijf sluizen die samen een wateropslaggebied (boezem ) vormden. Hierin kon water worden opgestuwd en vanuit die Liedeboezem de polders tussen Haarlem en de rivier De Liede instromen. Door de damsluizen met schotbalken dicht te maken, kon het water niet wegvloeien. Het gebied ten oosten van Haarlem bleef hierdoor tot kniehoogte onder water staan, ook als de vijand de westelijke dijken zou doorsteken.
Buiten Liede (rivier) bij de Ringvaart van de Haarlemmermeerpolder. Beeld via Wikimedia Commons, H.P.Burger, CC BY 3.0.
Damsluis bij Halfweg
De Damsluis bij Halfweg ligt bij Zwanenburg, ten zuidoosten van Halfweg. De sluis is in 1889 gebouwd en bestaat uit vijf stenen pijlers. De zes openingen tussen de pijlers werden gesloten met schotbalken, waartussen grond werd gestort. Omdat de stroming het moeilijk kon maken om de schotbalken te plaatsen, kon de middelste en grootste doorgang afgesloten worden met puntdeuren. De schotbalken werden bewaard in een speciale loods, die nu niet meer bestaat. Ook de schotbalken zelf zijn niet meer aanwezig.
Damsluis in de Haarlemmermeerringvaart. Beeld via Wikimedia Commons, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, CC BY-SA 4.0.
Damsluis bij Vijfhuizen
De Damsluis bij Vijfhuizen ligt ten noorden van het dorp Vijfhuizen. Ook deze sluis is in 1889 gebouwd, volgens hetzelfde principe als de sluis bij Halfweg. Wel heeft de sluis bij Vijfhuizen vier in plaats van vijf pijlers, met vijf openingen. Net als bij de sluis bij Halfweg werden de openingen afgesloten met schotbalkwanden. De middelste en grootste doorgang kon met eikenhouten puntdeuren worden dichtgemaakt. In vredestijd werden de balken en deuren in een schotbalkenloods en onder water bewaard. De damsluis werd verdedigd door het nabijgelegen Fort bij Vijfhuizen.
Fort bij Vijfhuizen. Beeld via Wikimedia Commons, Kenneth Stamp / Hippolytushoef in opdracht van provincie Noord-Holland, CC BY 2.0 .
Restauratie
De Damsluis bij Halfweg verkeerde lange tijd in kwetsbare staat. In 2009 heeft de provincie Noord-Holland enkele losse onderdelen verwijderd om de sluis veilig te stellen. Borden langs het water waarschuwden passerende schepen voor de kwetsbaarheid van de sluis. Eind 2023 is de provincie begonnen om beide sluizen op te knappen. Halverwege 2024 zijn de werkzaamheden afgerond.
Tekst: Jephta Dullaart (2012). In 2024 herzien door de redactie van Oneindig Noord-Holland.
Meer informatie
Meer informatie over de Damsluizen in de Haarlemmerringvaart is te vinden op de volgende website:
Publicatiedatum: 01/01/2024
Vul deze informatie aan of geef een reactie.