Oneindig Noord-HollandBeleef de geschiedenis van jouw provincie
NL | EN

Bijzondere (bij)namen: Amstelland en Meerlanden

Noord-Holland kent veel plaatsen met bijzondere namen. Van sommige is de oorsprong snel vast te stellen, bij andere is het nodig om wat dieper te graven in het verleden. In deze serie verhalen onderzoeken we elke maand een andere regio van onze provincie, om achter de herkomst van de lokale plaatsnamen én bijnamen van de inwoners te komen. Deze maand: Amstelland en Meerlanden.

Aalsmeer

Bloemendorp Aalsmeer is internationaal bekend vanwege de grootste bloemenveiling ter wereld. De herkomst van de plaatsnaam is echter in nevelen gehuld. Dat de uitgang ‘-meer’ duidt op water in de buurt, moge duidelijk zijn. Het grote Haarlemmermeer wellicht? Middeleeuwse vormen van de plaatsnaam zijn dan ook ‘Alsmer’, ‘Alsmar’ en ‘Alsmaer’. In het verleden is geopperd dat het eerste deel van de naam zou wijzen op de aanwezigheid van aal (een soort vis) in het plaatselijke meer. Maar recent onderzoek acht het waarschijnlijker dat de plaatsnaam een samenstelling is van de Friese mansnaam ‘Ale’ en ‘meer’. Het zou dan dus gaan om het ‘meer van Ale’. Wie Ale was, is helaas niet overgeleverd. Maar de Friese grondbezitter zou zijn ogen niet geloven als hij ‘zijn’ dorp nu eens zou zien. Inwoners van Aalsmeer worden van oudsher ‘katten’ genoemd, een bijnaam die ze delen met de plaatsen Baard, Blokzijl, Helmond en Meerhout.

Kaart van Aalsmeer (in het geel) aan het Haarlemmermeer, 1687. Collectie Provinciale Atlas Noord-Holland, Noord-Hollands Archief.

Amstelveen

Net als Amsterdam is het kleinere zusje Amstelveen geboren uit het slik van de Amstel. Die herkomst draagt de stad nog in de naam met zich mee. Amstelveen is namelijk genoemd naar het veengebied langs de rivier. In het eerste deel van het woord is de gehele naam van de rivier te herkennen, zonder de verbasterde -r van onze hoofdstad. De rivier is het oudste herkenbare landschapselement in de omgeving. Toen mensen zich voor het eerst op deze plek vestigden werd het water bedijkt, de stand gereguleerd en de omliggende veenmoerassen in cultuur gebracht. Het belang van de Amstel voor de scheepvaart groeide – en het dorp Amstelveen groeide met de economische activiteit mee. De inwoners van Amstelveen hebben hun natte geschiedenis omarmd in de liefkozende bijnaam voor hun stad: Veentje.

Detail van (omgekeerde) kaart van de omgeving van Amsterdam, met bovenaan het dorp Amstelveen, 1650. Collectie Provinciale Atlas Noord-Holland, Noord-Hollands Archief.

Uithoorn

Met zijn bijzondere ligging aan het Zijdelmeer en zijn middeleeuwse polder is Uithoorn tegenwoordig een geliefde woonplaats. Dat was vroeger wel anders. Het gebied dat we tegenwoordig Uithoorn noemen, was in de tiende eeuw nog één groot veenmoeras. Maar zoals dat destijds met vele natte landschappen ging, werd Uithoorn in de elfde eeuw ontgonnen. In de twee eeuwen die volgden ontstonden er diverse nederzettingen in het ontgonnen land, waaronder Kudelstaart, Vrouwenakker, de Banken, De Kwakel, Thamen, Blokland, de Hoef en Uithoorn. Niet voor niets stamt de oudste vorm van de plaatsnaam, ‘Uuthornen’, uit deze tijd. Aan de naam van het dorp is de ligging in een hoek tussen het Zijdelmeer en de Amstel af te lezen: ‘hoorn’ is namelijk Oudhollands voor ‘hoek’, Uithoorn betekent dus letterlijk ‘uithoek’. Sinds 1819 is Uithoorn ook zeer letterlijk een uithoek aan de zuidgrens van onze provincie, toen het dorp bij een grensbepaling tussen de provincies Holland en Utrecht na acht eeuwen aan Holland overgedragen werd.

Kaart van de gemeente Uithoorn door cartograaf Jacob Kuyper, 1867. Via kaartcadeau.com.

Ouderkerk aan de Amstel

Ook in de naam van het dorpje Ouderkerk komt de Amstel weer terug, waaruit het belang van de rivier blijkt voor het gebied ten zuiden van Amsterdam. Voor de betekenis van ‘Ouderkerk’ hoeven we niet hard na te denken: in de samentrekking zijn de woorden ‘oude’ en ‘kerk’ immers goed te herkennen. Zo heeft Zuid-Holland haar pendant in de vorm van Ouderkerk aan den IJssel. Op deze plek stond een oude kerk aan de rivier. En dat klopt: op de kerkheuvel van de huidige Amstelkerk uit 1775 hebben sinds de elfde eeuw maar liefst drie eerdere kerken gestaan. Daarmee kende het dorp de oudste kerk van Amstelland.

Kaart van de gemeente Ouder-Amstel door cartograaf Jacob Kuyper, 1869. Via atlasenkaart.nl.

Diemen

In het waterrijke Amstelland zal het niemand verbazen dat ook de plaatsnaam Diemen is afgeleid van rivieren. Dit keer niet de Amstel, maar meerdere kleine stroompjes die elk werden aangeduid als een ‘eem(e)’ of een ‘iem(e)’. Door samensmelting met het voorafgaande lidwoord ‘de’ ontstond dan ‘deem(e)’ of ‘diem(e)’. In meervoud werd dat vervolgens ‘Demen’ of ‘Diemen’. De plaatsnaam laat zich dan ook als volgt vertalen: ‘aan de (samenvloeiing van de) emen of iemen gelegen’. De huidige dorpskern heette echter oorspronkelijk Diemerbrug, genoemd naar de brug voerende naar Diemen. Diemerbrug groeide de afgelopen eeuw uit tot hoofdplaats van de gemeente en nam daarom de naam ‘Diemen’ over van de oude kern. Het oorspronkelijke Diemen is daarna hernoemd tot Oud-Diemen, dat tegenwoordig ingesloten is door twee snelwegen en het Amsterdam-Rijnkanaal. Een bijnaam voor de inwoners van Diemen is niet bekend, maar je kunt je afvragen of dat nog nodig is met de hit van Lange Frans en Baas B, waarmee Diemen in 2005 plotseling landelijke bekendheid kreeg.

Detail van kaart van het stroomgebied van de Amstel, met rechts de Diemermeer, 1755. Collectie Atlas Kok, Stadsarchief Amsterdam.

Hoofddorp

De grootste en belangrijkste plaats in de Haarlemmermeerpolder is zonder twijfel Hoofddorp. Dat is natuurlijk al aan de plaatsnaam af te lezen. Toch is de huidige omvang van de plaats niet altijd voorzien geweest, zeker niet ten tijde van de drooglegging van het Haarlemmermeer. Dit meer, dat vanwege het onverzadigbare uitdijen ook wel bekend stond als de waterwolf, viel na ruim drie jaar pompen met drie stoomgemalen in 1852 eindelijk droog. Vanaf dat moment kon de nieuwe polder ingericht worden. Er werden twee centrale dorpskernen gesticht: Kruisdorp en Venneperdorp. Doordat Kruisdorp de marktplaats werd en in 1867 ook nog eens het raadhuis van de nieuwe gemeente kreeg toegewezen, werd het als snel het economische en administratieve centrum van de regio: het ‘hoofddorp’. Maar tot in de jaren zestig van de vorige eeuw was dit nog slechts een klein polderdorp met zo’n 3.000 inwoners. Vanaf 1970 heeft Hoofddorp zich als groeikern ontwikkeld, waardoor het aantal inwoners in veertig jaar explosief steeg. Hoofddorp telt tegenwoordig bijna 78.000 inwoners, waarmee de plaats haar titel als ‘hoofddorp’ van de regio als geen ander waarmaakt.

Een eerste ontwerp voor Kruisdorp, 1863. Collectie Historisch Archief Haarlemmermeer, Noord-Hollands Archief.

Tekst: Sarah Remmerts de Vries
Omslagfoto: Detail van , . , Noord-Hollands Archief.

Bronnen:

  • Plaatsnamen in Noord-Holland (Hoorn 2007). Een uitgave van het Noordhollands Dagblad, het Haarlems Dagblad, de IJmuider Courant en De Gooi- en Eemlander.
  • Jozef Cornelissen, Nederlandsche volkshumor op stad en dorp, land en volk. Spot- en bijnamen, spotrijmen, spotvertellingen, volksetymologische sagen, spreekwoorden en zegswijzen, enz., naar hun oorsprong en betekenis verklaard. Deel 1 t/m 4 (1929-1931). Via dbnl.
  • Lijst van locofaulismen.
  • Lijst van bijnamen van steden en dorpen.
  • Historisch Amstelland: Amstelkerk.
  • Jan Wies over de Haarlemmermeer historie: Hoofddorp.

Publicatiedatum: 06/12/2021

Aanvullingen

Vul deze informatie aan of geef een reactie.

Plaats een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Vereiste velden zijn gemarkeerd met *. Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd.