4 min

Alkmaar

De middeleeuwse stad Alkmaar ligt tegenwoordig aan het Noordhollandsch Kanaal, maar lag vroeger waarschijnlijk aan een (moeras)meer. Zo valt af te lezen uit het laatste deel van de naam, ‘-maar’ (ook wel ‘mere’ of ‘mare’), dat duidt op de aanwezigheid van water. Oude vormen van de stadsnaam waren onder meer Almere, Alcmere, Allecmere en Alcmare. Over de betekenis van het eerste deel, ‘Alk-‘, zijn onderzoekers het niet eens. Het zou gebaseerd kunnen zijn op een oud Germaans woord, ‘al(le)c’, dat ‘modder’ of ‘slijk’ betekent. Andere geleerden zien een verband met de Gotische, Noorse en Angelsaksische woorden voor ‘tempel’. Tot slot is ook een relatie met de plaatselijke fauna mogelijk. Alkmaar zou dan simpelweg een meer zijn waar alken (een vogelsoort) voorkwamen. De inwoners van Alkmaar staan bekend als ‘kaaskoppen’, maar dat is natuurlijk vanwege de traditionele kaasmarkt.

Kaart van ‘Alcmaer’ omgeving uit 1550 – 1570. Collectie Provinciale Atlas Noord-Holland, Noord-Hollands Archief.

Heerhugowaard

In de naam Heerhugowaard is het woord ‘waard’ te herkennen, dat duidt op een vlak landschap omgeven door rivieren. Heerhugowaard is namelijk gebouwd op de plaats van een groot moerasmeer, dat in 1629 drooggemalen en ingepolderd is. Het nieuwe land werd genoemd naar Hugo of Huig van Assendelft, baljuw van het Hoogwouder of Overleeker ambacht en kasteelheer op het slot van Medemblik. De inwoners van heer Hugo’s polder kennen de bijzondere bijnaam ‘blauwe reigers’. Zij noemen hun woonplaats overigens simpelweg ‘De Waard’; heer Hugo van Assendelft wordt daarbij voor het gemak even vergeten.

Kaart van de ‘Heer-Huygen-Waert’, ca. 1631. Collectie Regionaal Archief Alkmaar.

Bergen

Bergen, die heb je in het vlakke Noord-Holland toch niet? Nou, wel in het duingebied. De plaatsnaam wijst op de aanwezigheid van zandbergen, oftewel duinen. Oude naamsvormen zijn onder meer Bergum, zoals het gelijknamige dorp in Friesland, Bergan en Berghen. Na de opkomst van Bergen aan Zee aan het begin van de vorige eeuw, wordt Bergen ook wel aangeduid als Bergen-Binnen. Binnen slaat dan op de ligging aan de binnenkant van de duinen. Het romantische dorp in de duinen heeft de afgelopen eeuwen al vele kunstenaars geïnspireerd tot het maken van meesterwerken en de vervallen ruïnekerk blijft een bijzondere historische belevenis voor toeristen en dagjesmensen.

Op deze kaart van Bergen uit ca. 1660 zijn heel goed de zandbergen te zien, waar de plaats haar naam aan ontleent. Collectie Regionaal Archief Alkmaar.

Heiloo

Er wordt vaak gedacht dat de plaatsnaam Heiloo ‘heilig bos’ betekent. Deze betekenis zou verwijzen naar de vroegchristelijke wortels van het gebied, als plaats waar de Angelsaksische missionaris Willibrord op wonderlijke wijze een bron liet ontspringen. Deze interpretatie staat echter niet vast. De oudste vorm van de plaatsnaam, Heilingloh, uit de eerste helft van de elfde eeuw, duidt wellicht op een samenstelling van de Friese familienaam Heilinga (‘Heile en de zijnen’) en ‘loo’, de traditionele benaming voor een loofbos of woud, als plaats waar de familie woonde. Andere vormen van de plaatsnaam waren onder meer Heilegelo, Helgala, Heilighela en Heylichloe. Inwoners van Heiloo staan bekend als ‘rapenplukkers’ of – iets minder eerbiedig – ‘rapenvreters’. De herkomst van deze bijnamen laat zich raden.

‘Hyló-er Ryskaartje’ (Heilooer reiskaartje), gemaakt ten dienste van de pelgrims, 1704. Collectie Regionaal Archief Alkmaar.

Castricum

Over de herkomst van de plaatsnaam Castricum bestaat geen overeenstemming. Hoewel de uitgang van het woord waarschijnlijk gebaseerd is op het Oudnederlandse ‘hem’ of ‘heem’, wat ‘woonstee’ betekent’, zijn voor de eerste helft van de naam meerdere verklaringen geopperd. Zo zou Castricum ‘woonplaats bij een castrum (Romeinse legerplaats)’ kunnen betekenen, ook al zijn er tot nu toe nog geen sporen van een Romeins kamp in de omgeving gevonden. Daarnaast zou de naam kunnen wijzen op een woonplaats van de familie Karsting of Karsten, een christelijke naam die in de tiende eeuw in onze gewesten opduikt. Maar ook hier zijn bezwaren tegen op te werpen. De oude namen Castrichem, Kasterehem en Casterkem geven hun geheimen voorlopig nog niet prijs. Wel is uit de bijnamen ‘aardappelen’ en ‘piepers’ af te lezen waar de inwoners van Castricum de afgelopen eeuwen hun magen mee vulden.

Kaart van ‘De Heerlykhyd van Castricum’, 1737. Beeldbank cartografisch materiaal, Universiteitsbibliotheek, Vrije Universiteit Amsterdam.

Uitgeest

Uitgeest kunnen we kort over zijn. De plaats is genoemd naar de ligging op de meest landinwaarts gelegen strook geestgrond. ‘Geestgrond’ heeft in deze context niets te maken met spookachtige nachten op het plaatselijke kerkhof, maar is een benaming voor een specifiek soort kalkrijke zandgrond achter de duinen. Deze grond is uitermate geschikt voor de teelt van bloembollen. In oude geschriften wordt de plaats aangeduid als Hutghest en Uytgheest. Je zou misschien denken dat de bewoners van de geestgronden een even spookachtige bijnaam hebben, maar niets is minder waar. Inwoners van Uitgeest worden traditioneel ‘koekvreters’ genoemd, naar de oude koekfabriek van Starreveld, die destijds aan zo’n vijftig Uitgeesters werk bood.

Detail van kaart van de Wijkermeer en Voorzaan, met geheel links ‘Den geest meer’ en daaronder ‘Uytgeest’, 1590. Beeldcollectie van de gemeente Haarlem, Noord-Hollands Archief.

Tekst: Sarah Remmerts de Vries

Bronnen:

• Plaatsnamen in Noord-Holland (Hoorn 2007). Een uitgave van het Noordhollands Dagblad, het Haarlems Dagblad, de IJmuider Courant en De Gooi- en Eemlander.
• Lijst van locofaulismen.
• J. de Goede, Kent u ze nog… de Uitgeesters (1973).

Publicatiedatum: 06/09/2021