Grachtengordel

Amsterdam is ‘booming’ rond 1600. Er breekt een periode aan van ongekende economische en culturele welvaart in de stad. De bevolking groeit razendsnel en de middeleeuwse stad barst letterlijk uit haar voegen. Het stadsbestuur werkt daarom aan een ambitieus uitbreidingsplan: de Grachtengordel. Voor de talloze ambachtslieden en arbeiders wordt de Jordaan aangelegd.

Na een halve eeuw is de grachtenstad wederom uit haar jasje gegroeid. In 1662 besluit het stadsbestuur de Grachtengordel te verlengen tot over de Amstel, waardoor de stad haar typische halvemaan vorm krijgt. In de twee eeuwen die volgen, verandert de stad nauwelijks van vorm.

Verhalen

Herengracht 364–370, Cromhouthuizen

De zandstenen halsgevel-vierling van dit huis, in de stijl van het Hollands classicisme is ontworpen door Philips Vingboons voor Jacob Cromhout (1608–1669) en zijn vrouw Margaretha Wuytiers. De familie Cromhout woonde zelf in het grootste huis, Herengracht 366. De andere panden werden verhuurd (zo werd Herengracht 364 verhuurd aan Cornelis de Vlaming van Oudshoorn). Herengracht 368–370 heeft kleinere gevels dan Herengracht 364–366. Er bestaat een merkwaardige legende over de reden hiervoor.

1 min

Singel 460, Nuerenberg / Odeon

Singel 460 is een typisch koopmanshuis: de bovenverdiepingen waren pakzolders waar handelsgoederen werden opgeslagen. Dit is te zien aan de gekoppelde middenvensters waar oorspronkelijk pakhuisluiken voor hingen. De halsgevel van Singel 460, ontworpen door Philips Vingboons, is uitgevoerd in de rijke trant van het Hollandse classicisme. Het bouwjaar 1662 is op de gevel aangebracht: onder de hijsbalk bevindt zich een jaartalsteen. De gevel heeft een middenrisaliet van één raam breed met twee kapiteelloze pilasters (kolossale orde) die een gebogen topfronton dragen. Cartouche rond de hijsbalk. Festoenen. Langs de klauwstukken trosversieringen. Pinakels op de hoeken. Opmerkelijk zijn de twee liggende oeil-de-boeuf’s (osse-ogen).

1 min

Singel 390, Bouwkonst

De verhoogde lijstgevel van Singel 390, in een vroege Lodewijk XIV-stijl, heeft een halfcirkelvormige verhoging. Daarboven een rijk gebeeldhouwde, attiekachtige versiering met de halfliggende beelden Apollo en Minerva. In de hoeken hangen aan de kroonlijst vellen tekenpapier: de bouwheer Anthonie van Wijngaarden was meester-timmerman (we zouden dat nu “architect” noemen). Hij stelde zich voor als een gecultiveerd bouwkundige onder bescherming van de patronen van de kunsten: Apollo en Minerva. Het beeldprogramma van de top verwijst dus naar het beroep van de bouwheer. Ook de naam van het huis, de Bouwkonst, verwijst daarnaar.

1 min

Herengracht 476, Huis De Vicq

Herengracht 476 is een voorbeeld van een 17de-eeuws dubbel huis. Het dubbel huis ontwikkelt zich halverwege de 17de eeuw uit het huis met zijhuis. Er is niet langer sprake van twee duidelijke bouwlichamen, alhoewel in de plattegrond nog wel de twee huizen zichtbaar zijn: de ene helft, aan de ene zijde van de gang, is de ‘huiszijde’ met een gewone indeling, de andere helft, aan de andere zijde van de gang, de ‘zijhuiszijde’ met twee zijkamers.

6 min

Herengracht 475, Huis De Neufville

Herengracht 475 staat in de Gouden Bocht van de Herengracht en wordt wel het Huis aan de Bocht genoemd. Het is één van de mooiste huizen van Amsterdam, een stadspaleisje. De meeste 18de-eeuwse huizen van Amsterdam zijn verbouwde 17de-eeuwse huizen, maar dat is niet het geval met het Huis De Neufville dat vanaf de grond opnieuw is opgetrokken. (De gevel van het oorspronkelijke huis is te zien in het Grachtenboekje van Cornelis Danckerts uit 1680.)

4 min

Prinsengracht 747–755, De Vijf Werelddelen

Begin 18de eeuw werd deze rij van eenvoudige halsgevels gebouwd, een speculatiebouw van de meester-timmerlieden Willem Ruysch en Isaac Lieuwens: in 1701 nummer 751, in 1702 de nummers 749, 753 en 755 en ten slotte nummer 747.

1 min

Herengracht 168

Op deze plaats werd in 1618± een suikerbakkerij gebouwd. In 1638 werden de oude panden in een nieuw gebouw opgenomen voor Michiel Pauw (1590–1640), ontworpen door Philip Vingboons in de stijl van het Hollands classicisme.

3 min

Herengracht 518, Geelvinck-Hinlopen Huis

In het Grachtenboek heeft het in oorsprong 17de-eeuwse grachtenhuis een 18de-eeuwse lijstgevel in Lodewijk XIV-stijl. De attiek is echter verdwenen (een reconstructie ging in 1989 vooralsnog niet door). In 1813 heeft opnieuw een verbouwing plaatsgevonden. De deur- en raamomlijstingen dateren uit 1762–63, de Empire deur en ramen uit 1813, evenals de vergulde smeedijzeren bordesleuning. Het huis wordt tegenwoordig het Geelvinck-Hinlopen Huis genoemd, naar de bewoners Albert Geelvinck en Sara Hinlopen. Zij woonden in dit huis in 1687.

2 min

Singel 377–379

De geringe omvang en hoogte van deze tweeling tonen aan dat deze huisjes in oorsprong 17de-eeuws zijn. In 1730 heeft een verbouwing plaatsgevonden, waarbij de oorspronkelijke topgevels zijn vervangen door de huidige. Dergelijke verbouwingen hebben veel plaatsgevonden in Amsterdam.

1 min

Singel 116, Huis met de neuzen

Van dit grachtenhuis is bekend dat het in 1644 werd verkocht aan Cornelis de Graaff. Het is dus in oorsprong een 17de-eeuws huis, maar het is in 1752 in opdracht van Abraham Mylius zodanig ingrijpend verbouwd dat we het een 18de-eeuws grachtenhuis kunnen noemen.

2 min

Herengracht 493

Dit 17de-eeuwse dubbele huis werd in 1766/67 grondig verbouwd. Rond ±1770 komt bij het dubbel huis de lijstgevel met een groot driehoekig fronton weer in de mode. Dit is een vroeg voorbeeld in een late Lodewijk XV-stijl. De fraaie zandstenen gevel heeft een rechte kroonlijst met een groot driehoekig fronton met in het timpaan een alliantiewapen. Daarachter bevindt zich een attiek met siervazen.

1 min

Singel 192

Deze fraaie halsgevel in Lodewijk XIV-stijl heeft een gebogen, lijstvormig fronton met druiventrossen in de vulling onder het fronton. Onder de klauwstukken is het bouwjaar 1739 aangebracht: het linker klauwstuk laat het woord “anno” zien, het rechter klauwstuk het jaartal “1739”. Het huis is in dat jaar gebouwd voor de wijnhandelaar Arend Rogaar (vandaar de druiventrossen!), die in 1731 getrouwd was met Anna van Oosthoorn.

2 min

Herengracht 218-220

Dit vroege type dubbel huis bestaat uit een huis (Herengracht 220) met zijhuis (Herengracht 218). Het zijhuis werd apart verhuurd, maar is in 1920 met het hoofdhuis samengevoegd. De twee huizen hebben trapgevels van ongelijke grootte. De bijnaam van dit dubbele huis luidt, om deze reden, ‘Vader en Zoon’. De gevels hebben grote trappen met klauwstukken: een voorbeeld van de Amsterdamse renaissance. Herengracht 218–220 is in eigendom van het R.C. Maagdenhuis (de vroegere eigenaar van het gelijknamige pand aan het Spui).

2 min

Amstel 216, Gijsbert Dommer Huis

Amstel 216 is in 1671 ontworpen en in 1671/72 gebouwd door bouwmeester Adriaan Dortsman voor de welgestelde katholieke koopman Gijsbert Dommer (1628–1675). De koopman werd echter in bekendheid overvleugeld werd door de latere bewoner Coenraad van Beuningen (1622–1693), burgemeester en diplomaat. Dortsman bouwde in de “strakke stijl”, de laatste fase van het Hollands Classicisme in Amsterdam.

2 min

Prinsengracht 126

De lijstgevel wordt in Amsterdam al in de 17de eeuw toegepast, maar dan alleen bij grote gebouwen (zoals bij het Trippenhuis, Kloveniersburgwal 29). Pas in de 18de eeuw wordt de lijstgevel ook toegepast bij gewone smalle huizen. De oplossing bij smalle huizen, waarvan de nok van het dak loodrecht op de voorgevel staat, is de lijst te verhogen met een attiek met middenverhoging of een klokgevel-achtige kuif. Zo is de verhoogde lijstgevel ontstaan.

1 min

Herengracht 241

In de 19de eeuw kwam het op grote schaal voor dat de oude topgevel werd verwijderd voor een strakke, rechte kroonlijst. De hals- of klokgevel is dan opeens een lijstgevel geworden. Soms werd de voorgevel zodanig verhoogd dat de kroonlijst boven de kap uitsteekt. Het huis lijkt dan groter dan het werkelijk is: we spreken van een leugenaartje. Herengracht 241 is daar een voorbeeld van.

1 min

Herengracht 284, Huis van Brienen

De weduwe van de in 1616 vermoorde Hans van Wely, Leonora Hakens, liet in ±1620 Herengracht 282 en 284 bouwen en ging op nr. 282 wonen. In 1670 woont in Herengracht 284 de koopman Jeremias Casteluyn, “In de Stadt Praag”. Beide huizen hadden rijke trapgevels en waren waarschijnlijk identiek. Herengracht 282 heeft deze gevel langer behouden dan nr. 284. Dit huis werd nl. in 1728 gekocht door David, Margaretha en Hillegonda Rutgers, de drie kinderen van Adriaen Rutgers. Zij lieten het huis inwendig en uitwendig verbouwen en vergroten. De voorgevel wordt in Lodewijk XIV-stijl vernieuwd en verhoogd en er worden een achterhuis en tuinhuis gebouwd.

4 min

Herengracht 390–392

Deze zandstenen halsgevel-tweeling uit 1665 is gebouwd in de stijl van het Hollands classicisme en wordt soms toegeschreven aan Justus Vingboons. De klauwstukken zijn in hetzelfde materiaal uitgevoerd als de rest van de gevel, namelijk zandsteen, maar omdat de hals iets naar voren komt, kan toch gesproken worden van een halsgevel. De twee huizen zijn gebouwd in opdracht van Jan Teeringh.

1 min

Herengracht 386

Dit dubbele huis staat fraai tegenover de Beulingsloot, waardoor het ook vanaf het Singel te zien is. De bouwheer was Carel Gerards. Het huis heeft een pilaster-lijstgevel, ontworpen door Philips Vingboons in de stijl van het Hollands classicisme. De gestapelde pilasterorde bestaat uit Dorische pilasters met daarboven Composiet pilasters, geheel in overeenstemming met het in die tijd veel gebruikte traktaat uit 1615 van de Venetiaanse architect Scamozzi.

1 min

Herengracht 203

Dit grachtenhuis is bijzonder goed bewaard gebleven en maakt nog deel uit van de oorspronkelijke bebouwing van dit deel van de stad. Het huis heeft een gevel in de Amsterdamse renaissancestijl, de ‘stadsstijl’ van de vroege 17de eeuw. De bakstenen trapgevel wordt gekenmerkt door ontlastingsbogen met natuurstenen sluit- en middenstenen, doorlopende banden, grote trappen met klauwstukken en een gebroken topfronton. Ook heeft de gevel dubbele pilasters, een typisch kenmerk van gevels ontworpen door Hendrick de Keyser.

1 min