4 min

Gas uit steenkool

Vanaf 1835 is er in Amsterdam fabriekmatig gas uit steenkool geproduceerd. Aanvankelijk gebeurde dit door particuliere bedrijven, de gemeente verleende voor bepaalde tijd een concessie. Een Londense maatschappij, de Imperial Continental Gas Association (ICGA), was zeer succesvol. Daags na het verlenen van de concessie op 23 juli 1883 startte de bouw van een gasfabriek aan de Haarlemmertrekvaart, later de Westergasfabriek genoemd; een tweede fabriek aan de Linnaeusstraat verrees vrijwel tegelijkertijd. Ook het leidingenstelsel werd drastisch uitgebreid.

De Amsterdamsche gas-kwestie, Johan Braakensiek, 1887. Links een man die in bed een nachtmerrie heeft over waterstofgas. Naast hem kijken mannen van de Imperial Continental Gas Association tevreden toe. Rechts krijgt een man een petroleumlamp aangereikt. Spotprent verschenen in het bijvoegsel van ‘De Amsterdammer, Weekblad voor Nederland’ van 24 juli 1887. Collectie Rijksmuseum, objectnummer: RP-P-1921-581

Watertoren Spaklerweg: honderdjarig pronkstuk

Watertoren aan Spaklerweg 26, Amstelkwartier (Amsterdam). Bouwjaar: 1911. Oorspronkelijk onderdeel van de Zuidergasfabriek. Architect: J.L. Seeuwen. Torenhoogte: ca. 45 m. Ronde doorsnede. Een markant bakstenen bouwwerk vanwege de vele aangebrachte ornamenten en natuursteen. De watertoren had drie reservoirs voor verschillende soorten water (A. water uit de Amstel; B. bronwater; C. Ammoniakwater). Eigenaar: gemeente Amsterdam. De toren geniet monumentale bescherming.

Watertoren van de voormalige Zuidergasfabriek op het NUON-terrein, Spaklerweg 20. 30 augustus 2007. Collectie Stadsarchief Amsterdam: foto’s Zuidoostlob, Foto: Ton van Rijn, Afbeeldingsbestand D10214000084

Vier gasfabrieken

Vanwege de zeer grote winsten die de particuliere bedrijven boekten kwamen er steeds meer voorstanders van gemeentelijke exploitatie van de gasfabrieken. Toen ook de onenigheid tussen gemeente en bedrijven toenam, beëindigde de gemeenteraad de concessies in 1897. In 1898 ging de gemeentelijke exploitatie van start. De eerste jaren was er sprake van steeds stijgende produktie en belangrijke vernieuwingen en uitbreidingen. Zoals aan de gasfabriek aan de Haarlemmertrekvaart, voortaan de Westergasfabriek genoemd. En in de fabriek aan de Linnaeusstraat, voortaan de Oostergasfabriek genoemd. In 1904 startte bij beide fabrieken de bouw van een nieuwe technische vondst, de watergasfabriek. Met deze techniek kon het bedrijf in korte tijd meer gas produceren. Een belangrijk voordeel in koude winters! In 1906 werd begonnen met de aanleg van een geheel nieuwe fabriek, de Zuidergasfabriek. En ook een vierde fabriek boven het IJ, de Noordergasfabriek, werd gebouwd. Beide fabrieken waren vanaf 1913 in bedrijf.

Ets van de Zuidergasfabriek op de Korte Ouderkerkerdijk, gezien naar het zuidwesten vanaf omgeving Weespertrekvaart. Onder de prent een onleesbare signatuur. Opschriften op het achterblad: “eigenaar van J. Diephuis. Wzn 19-10’08. Dirk van der Horst. Directeur van de Gem. Gasfabrieken te Amsterdam. geboren 23 November 1846, overleden 3 Juli 1907”. Collectie Stadsarchief Amsterdam: tekeningen en prenten, Afbeeldingsbestand B00000029253

Drie reservoirs

De watertoren van de Zuidergasfabriek kwam in 1911 gereed en had voornamelijk een industrieel doel, de watervoorraad werd gebruikt bij de gasproductie. Er waren drie reservoirs, elk met een ronde doorsnee en gemaakt van geklonken ijzeren plaatmateriaal. In reservoir A kon men 175 m3 proceswater – afkomstig uit de Amstel – opslaan ; reservoir B was voor de opslag van 50 m3 bronwater; en in reservoir C zat 60 m3 ammoniakwater.

Interieur van het retortenhuis (stokerij) op het terrein van de Westergasfabriek van de Imperial Continental Gas-Association, ca. 1885. Collectie Stadsarchief Amsterdam: foto’s, Afbeeldingsbestand ANWK00353000001

Sloop

Aan de voortdurende stijging van de gasproductie kwam in 1917 een eind. Ten gevolge van de Eerste Wereldoorlog heerste schaarste op de kolenmarkt. De gemeenteraad besloot tot algehele elektrificatie van de openbare verlichting. Ook particuliere gebruikers schakelden over op elektriciteit. De Oostergasfabriek en Noordergasfabriek werden vanaf 1921 distributiestations voor gas. Petroleum werd in de jaren dertig een geduchte concurrent en de gasafzet daalde opnieuw. In 1964 is de Zuidergasfabriek gesloopt. De toren is gespaard, maar sinds 1964 niet meer in gebruik als watertoren, de reservoirs zijn verwijderd. In 1982 is de toren gerestaureerd. In 2011 bestond de toren honderd jaar.

Voetbal dankzij Engelse gasproducenten

De twee particuliere negentiende eeuwse gasfabrieken in Amsterdam maakten grote winsten. Ook het Engelse bedrijf floreerde in de vijftien jaar van zijn aanwezigheid. Nederland heeft aan het ICGA het voetbalspel te danken: in 1883 introduceerden Engelse medewerkers van de gasfabrieken het spel met de ronde bal. De eerste wedstrijden werden in het Vondelpark gespeeld.

Bronnen:

H.P.G. de Boer (red.), Watertorens in Noord-Holland, 1991, uitgave van Provincie Noord-Holland. Stadsarchief Amsterdam, Archief van de Gemeentelijke Gasfabrieken. Wikipedia: watertoren Spaklerweg Amsterdam.

Publicatiedatum: 14/02/2012