5 min

In Alkmaar is het Noordhollandsch Kanaal (1824) nooit ver weg. Het loopt dwars door de stad, vlak langs de oude binnenstad. Een klein deel van die historische binnenstad is bij de aanleg opgeofferd. Harry de Raad, al 25 jaar werkzaam bij het Regionaal Archief Alkmaar, weet er alles van. ‘Het kanaal doorbrak op twee plaatsen de oude vestingwal. Ook werd een deel van het zeventiende-eeuwse Veneetse Eiland afgegraven om een acceptabele bocht voor het scheepvaartverkeer te realiseren.’ Een aantal fraaie gebouwen werd gesloopt. ‘Veel stedenschoon ging verloren.’

Enkele jaren later moest ook de imposante Friese Buitenpoort wijken voor de scheepvaart. ‘De Friese Buitenpoort was zo’n glamourobject, een kasteelachtig bouwsel uit begin zeventiende eeuw. Het was de stadspoort naar de Friese weg richting het noorden.’ Aanvankelijk is de poort nog een tijdje blijven staan en ging het kanaal er met een bochtje omheen. Dat bleek niet handig voor de scheepvaart. Er is destijds zelfs een prijsvraag uitgeschreven om de poort te verplaatsen. ‘De Alkmaarders waren er zeer aan gehecht.’ Maar het mocht niet baten. Op aandringen van het Rijk, dat alle pogingen om het erfgoed te behouden maar lastig vond, is de stadspoort in 1834 afgebroken.

Plattegrond van Alkmaar, 1632. Uit Boxhorn, ‘Tonneel ofte beschrijvinghe des landts, ende steden van Hollandt en West-Vrieslandt’. Collectie Regionaal Archief Alkmaar.

Een park dankzij het kanaal

Maar het oude stadshart kreeg er ook iets voor terug. ‘Er is aan de noordoostzijde een heel stuk bijgekomen, want het nieuwe kanaal kon die scherpe bocht niet maken. In die flauwe hoek is het Victoriepark ontstaan. Dat is allemaal aangeplempte grond die uit dat uitgegraven kanaal is gekomen. Alkmaar kreeg een park dankzij het kanaal.’

Tot ieders verbazing legde het graven van het kanaal ook nog een stukje oude geschiedenis bloot. Waar nu het water van het kanaal stroomt, lag ooit Alkmaars oudste kasteel: de Torenburg, eigendom van graaf Willem II van Holland (1227-1256). Bij de graafwerkzaamheden werden verschillende resten van de burcht gevonden, die vervolgens tentoongesteld werden in de stad. Koning Willem I (1772-1843) kwam de vondsten hoogstpersoonlijk bekijken. Vlakbij de Friese Brug herinnert een straat met de naam Torenburg nog altijd aan het bestaan van de dwangburcht. De nabijgelegen Kooltuin is waarschijnlijk een verwijzing naar de ooit groene tuin van het kasteel.

“Torenburg in welstant”. Het Alkmaarse kasteel met slotgracht op een tekening uit 1730, naar de middeleeuwse situatie. Collectie Regionaal Archief Alkmaar.

Nieuwe verbindingen

Ondanks het verlies van een deel van de binnenstad, wilde Alkmaar het kanaal graag hebben. De stad had haar hoop gevestigd op het ontstaan op een bloeiende haven met scheepswerven, om zo een echte handelsstad te worden. De opbrengsten vielen echter tegen. ‘Op korte termijn was de economische verstoring groter dan de voordelen.’ De grote schepen voeren door Alkmaar heen, zonder te stoppen. Het oude systeem van door de stad opgelegde heffingen en georganiseerde beurtvaarten ging verloren met de komst van het kanaal, waarover men vrij mocht varen, ‘een eis van het Rijk.’ En inwoners van de omringende dorpen lieten Alkmaar voortaan links liggen, om inkopen te doen in Amsterdam. ‘Dat was opeens ook een mogelijkheid geworden, je kon heel makkelijk Alkmaar voorbij varen.’

Ondanks de eerste tegenslagen bleek het kanaal toch een handige verbinding voor handel en industrie. ‘In Alkmaar begint de economie pas flink te groeien in de tweede helft van de negentiende eeuw. En dan speelt het kanaal wel degelijk een rol. Een minstens zo belangrijke rol in die groei speelde de nieuwe spoorverbinding. De zware industrie bleef echter over het water gaan. Dan zie je ook heel veel industrie langs het water komen. Ten noorden een heel industriegebied en in de binnenstad langs de Kanaalkade veel bedrijfjes.’ In deze tijd ontstond ook de bekende stoombootmaatschappij Alkmaar Packet. Per stoomboot werden goederen en mensen op vaste tijden via het Noordhollandsch Kanaal en de Zaan naar Amsterdam vervoerd. Dat was een stuk goedkoper dan over het spoor.

De “Alkmaar” van de Alkmaar Packet in het Noordhollands Kanaal, 1916. De aanlegsteiger van de maatschappij was aan de Voormeer. Collectie Regionaal Archief Alkmaar.

Van rafelrand tot boulevard

‘Maar’, voegt De Raad eraan toe, ‘na de opkomst van het wegverkeer in de twintigste eeuw is het kanaal toch wel steeds meer een sta-in-de-weg geworden.’ Op een doordeweekse dag varen er nog slechts enkele schepen overheen. Er zijn heel wat bruggen aangelegd, maar voor de inwoners van Alkmaar kunnen dat er nooit genoeg zijn. ‘Ze hebben ooit het plan gehad om het kanaal te verleggen, helemaal rond Alkmaar-Noord. Alkmaar is in 1972 groeistad geworden voor de overloop van de Randstad. Er werd enorm gebouwd, 30.000-40.000 mensen erbij. Toen is even gedacht: moeten we het kanaal niet verleggen, zodat het om Alkmaar-Noord komt.’  Vanwege het flinke prijskaartje is dat echter nooit uitgevoerd.

Als in de jaren zeventig en tachtig veel van de industrie langs het kanaal verdwijnt, verandert het gebied in het rafelrandje van de stad. Dat is lang zo gebleven, maar tegenwoordig liggen er plannen om de oevers om te toveren tot hoogwaardige woningbouw en winkels. Dat is lang zo gebleven, maar sinds de jaren negentig worden aan de oevers hoogwaardige woningbouw en winkels gerealiseerd. Daar liggen nog de nodige nieuwe plannen voor klaar. ‘Wonen aan het water is heel populair. In de komende jaren zal er veel worden bijgebouwd langs het water, misschien zelfs echte hoogbouw. Het kanaal speelt een belangrijke rol in de plannen.’ De kanaaloevers worden veranderd in fijne, groene plekken om te wonen en recreëren. ‘Want als je wilt wonen aan het water, dan moet je natuurlijk ook meer met dat water doen.’

Drukte in het Noordhollands Kanaal voor de Huidenfabriek en wolhandel van J.J. Bak en de Kunstmestfabriek van (v/h) J.F. Morra. Gezicht van de Kanaalkade naar de Noorderkade, 1920. Collectie Regionaal Archief Alkmaar.

200 jaar Noordhollandsch Kanaal

Ben je ook benieuwd geworden naar de invloed die de aanleg van het Noordhollandsch Kanaal op Alkmaar heeft gehad? Op de website van het Regionaal Archief Alkmaar kun je de huidige kaart van Alkmaar vergelijken met historische kaarten, door die er als het ware bovenop te leggen. Door de transparantie van de bovenste kaart aan te passen, krijg je een goed beeld van hoe Alkmaar de afgelopen eeuwen veranderd is. Probeer het zelf eens op Alkmaar op de Kaart.

Tekst: Sarah Remmerts de Vries

Publicatiedatum: 13/11/2019