Sinterklaasfeesten op doek

Vol verwachting klopt menig kinderhart; Sinterklaas is in aantocht. De verjaardag van de goedheiligman houdt de gemoederen van kinderen al eeuwenlang bezig, maar was ook een bron van inspiratie voor Hollandse schilders. Wie kent het beroemde Sint-Nicolaasfeest van Jan Steen niet? Op het schilderij dat in de eregalerij van het Rijksmuseum in Amsterdam hangt, waan je je in een knus Nederlands huishouden dat Sinterklaas viert. Het topstuk van Steen is een van de meest herkenbare en mooiste voorstellingen van een Sint-Nicolaasfeest, maar niet het enige doek met het kinderfeest als onderwerp.

4 min

Wie zoet is …

Het schilderij van Steen verbeeldt een typisch Sinterklaasfeest. Alle klassieke elementen van het kinderfeest zijn aanwezig: taaitaai, speculaas, cadeaus, een verdwaalde schoen waar waarschijnlijk een cadeautje in lag en de roe. Rechts achterin het schilderij heeft een jongen zijn kleine zusje in zijn armen. Het jonge meisje houdt een speculaaspop vast en de jongen wijst naar de schoorsteen. Het glimmende brood rechtsonder is duivekater, een ouderwets, lichtzoet feestbrood.

Het meisje op de voorgrond is duidelijk blij met een zojuist gekregen pop, emmertje vol snoep en klein speelgoed. De iets oudere jongen links op het doek kijkt een stuk minder triomfantelijk. Hij huilt, omdat hij in zijn schoen geen speelgoed maar de roe heeft gekregen. Zijn kleine broertje, dat lachend naar hem wijst, heeft een kolfstok gehad. Het Sint-Nicolaasfeest van Steen bevat een wijze les en een eeuwig terugkerende Sinterklaasboodschap: wie zoet is krijgt lekkers, wie stout is de roe.

Het Sint-Nicolaasfeest. Het Sint-Nicolaasfeest door Jan Havicksz. Steen, ca. 1665-1668. Beeld: Rijksmuseum

Zoek de verschillen: twee Sinterklaasfeesten van Jan Steen

Jan Steen heeft meerdere schilderijen van het Sinterklaasfeest gemaakt. Een aantal doeken is slechts bekend uit documenten, bijvoorbeeld door aanwezigheid op veilingen, en kun je niet ergens in een galerij of museum bekijken. Een ander Sint-Nicolaasfeest van Jan Steen vind je in de collectie van Museum Boijmans van Beuningen. Er zijn hier veel overeenkomsten te vinden met het schilderij van het Rijksmuseum, maar ook een aantal significante verschillen. Zo houdt de huilende jongen in dit schilderij zijn oor vast alsof hij zojuist een oorveeg heeft gehad, houdt zijn jongere broer de kolfstok in de lucht en heeft het meisje op de voorgrond een grote ronde koek in haar handen. Maar waarom zou Jan Steen twee vergelijkbare Sinterklaasfeesten hebben geschilderd?

Het andere Sint-Nicolaasfeest. Het Sint-Nicolaasfeest door Jan Steen, ca. 1668. Beeld: Wikimedia Commons, Museum Boijmans van Beuningen.

Katholiek en protestants: ‘elc wat wils’

Helemaal zeker is het niet, maar er zijn genoeg redenen om te veronderstellen dat het om een katholieke en hervormde presentatie van het Sinterklaasfeest gaat. De Noordelijke Nederlanden waren voor het oog een protestantse natie en na de Reformatie werd de verering van heiligen ook verboden. Toch hield het Sinterklaasfeest stand. Een groot deel van de bevolking bleef katholiek en wenste thuis, achter gesloten deuren, hun eigen symbolen en heiligen te zien. Mogelijk heeft Steen twee versies van het Sint-Nicolaasfeest geschilderd volgens het ‘elc wat wils’-principe. Eén voor de protestanten en één voor de katholieken.

Het cadeau van het voorste meisje een belangrijk element in de vergelijking tussen de twee schilderijen van Jan Steen. In het schilderij dat in het Rijksmuseum hangt, heeft ze namelijk niet zomaar een pop vast, maar een beeldje van een heilige, Johannes de Doper. Als je het schilderij verder bestudeert, zie je dat ook de speculaaspop van het meisje rechtsboven een heilige is, de heilige Sint-Nicolaas. Beide ontbreken op het werk in Museum Boijmans van Beuningen, dat veel soberder van sfeer is.

De pop en de koek. Vergelijking van de schilderijen van Jan Steen. Beeld links: Wikimedia Commons, detail van het schilderij uit Museum Boijmans van Beuningen. Beeld rechts: detail van het schilderij uit het Rijksmuseum.

Noord-Hollands Sint-Nicolaasfeest van Brakenburg

Niet alleen Jan Steen liet zich inspireren door het Sinterklaasfeest. In het Rijksmuseum vind je ook een schilderij van de Haarlemse schilder Richard Mennesz. Brakenburg. Deze getalenteerde kunstschilder van de Hollandse School heeft het vak waarschijnlijk van de Haarlemse Adriaen van Ostade geleerd.

Brakenburg richtte zich als genreschilder op taferelen uit het dagelijks leven en liet zich hierbij waarschijnlijk inspireren door Jan Steen. Dat zie je duidelijk terug in het Sint-Nicolaasfeest van Brakenburg. Hier zie je dezelfde karakters als op de schilderijen van Steen. Links van het midden huilt een jongen die de roe in zijn schoen heeft gekregen. Het moederfiguur aan de linkerkant van het schilderij strekt haar armen naar het kindje in het midden uit, net als op beide schilderijen van Steen.

Het Sint-Nicolaasfeest door Richard Brakenburg, ca. 1685. Beeld: Rijksmuseum.

Anoniem

Naast Jan Steen en Richard Brakenburg is er nog een Sint-Nicolaasfeest in het Rijksmuseum te zien. Door wie dit is geschilderd, is onbekend. Het schilderij is enkele decennia later gemaakt en lijkt op het eerste gezicht geen overeenkomsten te hebben met de andere doeken. Niets is minder waar, want ook hier huilt er iemand tranen met tuiten. Zou de jongen links van het midden de roe hebben gehad? Net als bij het ‘katholieke’ schilderij van Jan Steen is er een speculaaspop te zien. Deze wordt echter niet vastgehouden door een van de kinderen en staat netjes rechtsboven op de kast. Het wijzende kleine broertje is ook afwezig in het anonieme schilderij. Zijn kolfstok heeft wel een plekje gekregen.