Sinterklaas, de held van de zeelieden

Wie denkt aan Sinterklaas, denkt aan de winter en vijf december. In Amsterdam kunnen echter het hele jaar door referenties aan de goedheiligman gevonden worden. De stad kent drie Sint Nicolaaskerken: de Oude Kerk, de Rooms-Katholieke schuilkerk Ons' Lieve Heer op Solder en de Basiliek van de Heilige Nicolaas tegenover het Centraal Station. Ook is op de Dam een prachtige Sinterklaas-gevelsteen te zien. De reden dat de Sint zo goed vertegenwoordigd is in de hoofdstad, heeft alles te maken met één van de overgeleverde legendes rondom de heilige.

4 min

Nicolaas van Myra

Er is maar weinig dat met zekerheid gezegd kan worden over Nicolaas van Myra, de historische figuur die model heeft gestaan voor onze kindervriend. Het is zelfs niet duidelijk of hij daadwerkelijk heeft bestaan: er zijn geen betrouwbare schriftelijke bronnen over zijn leven. Nicolaas wordt wel genoemd op een deelnemerslijst van het Concilie van Nicaea, een bijeenkomst van christelijke bisschoppen in een poging eenheid te bereiken in de kerk. Later is gebleken dat deze lijst een kopie was van een oudere versie, waarop de naam van Nicolaas niet voorkomt. Ook verschenen er in de eeuwen na zijn dood enkele hagiografieën, beschrijvingen van het leven van een heilige waarin vele wonderlijke daden worden vermeld. Deze hagiografieën bleken echter te gaan over het leven van Nikolaos van Sion, maar de verhalen zijn blijvend met elkaar verbonden.

Gevelsteen van Sinterklaas bij de Dam in Amsterdam. Beeld: Alix Guillard via Wikimedia Commons.

Strooigoed en schoenen zetten

Nicolaas zou rond het jaar 280 geboren zijn in het stadje Patara nabij Myra, (vandaag de dag Demre) de havenstad waar Nicolaas bisschop was. Al direct na zijn geboorte zou hij rechtop in bad hebben kunnen staan, en weigerde hij te drinken aan de borst van zijn moeder op de vastendagen van de kerkelijke kalender. Een van de verhalen over Nicolaas is nog steeds terug te zien in het vieren van ons kinderfeest. Hij zou de drie dochters van een arme man, die geen bruidsschat hadden en verkocht zouden worden aan een bordeel, hebben voorzien van drie zakken munten. Zo redde hij de meisjes van de ondergang. Waarschijnlijk strooit Sinterklaas daarom nog altijd met chocolademunten en pepernoten. Ook kan hier een mogelijke verklaring in gezocht worden voor het zetten van de schoen. De munten zouden terecht zijn gekomen in de schoenen van de meisjes.

Sint Nicolaas gooit goud in de kamer van de meisjes, ca. 1425, Gentile da Fabriano. Beeld: Wikimedia Commons.

Held van de zeelieden

Een andere legende vertelt over een matroos die uit de mast van een schip viel, en door Nicolaas opnieuw tot leven werd gebracht. Daarnaast zou hij zeelieden hebben gered door een storm te laten bedaren. Zo werd Nicolaas, naast de beschermer van prostituees, kinderen, apothekers en ongehuwde vrouwen, ook de behoeder van zeelieden. Het is dus niet vreemd dat Sint Nicolaas de beschermheilige is geworden van Amsterdam, dat al sinds de dertiende eeuw onlosmakelijk verbonden is met haar haven en groot is geworden door de overzeese handel. Vele andere havensteden hebben Nicolaas als patroon en ook daar zijn Nicolaaskerken te vinden. Tevens komt onze Sint nog ieder jaar aan per stoomboot, hoewel de Sint volgens het Sinterklaasboek van Jan Schenkman op een heel andere manier zijn entree maakte.

Sint Nicolaas redt zeelieden tijdens een storm, ca. 1425, Gentile da Fabriano. Beeld: Wikimedia Commons.

Kinderfeest

De verering van Sint Nicolaas was in eerste instantie het sterkst in de Griekse en de Russische kerk, maar rukte via Italië op naar Vlaanderen en Nederland en verspreidde zich over de rest van Europa. Hierbij speelde zijn status als beschermer van de zeelieden een rol. Rond 1200 was de verering van Nicolaas heel normaal. Er werden verschillende Nicolaaskerken gesticht en jongens werden naar hem vernoemd.Ook werd zijn sterfdag, zes december, uitgebreid gevierd. Deze dag werd samengevoegd met het feest van de onnozele kinderen (met ‘onnozel’ werd ‘onschuldig’ bedoeld), dat plaatsvond op de dagen na kerstmis en waar sprake was van een omgekeerde wereld. Kinderen kregen voorrechten die ze anders niet genoten, een jongen werd gekozen tot jongensbisschop en er waren vele traktaties. Typisch christelijk-middeleeuwse elementen aan het samengevoegde feest weerklonken in de sinterklaasviering, zoals de wonderbaarlijke verschijning van de Sint, de combinatie van straffen en belonen, en het toetsen van kennis van de Bijbel.

Een Russische icoon van de heilige Sint-Nicolaas, Nicolaas van Myra. Beeld: Wikimedia Commons.

Reformatie

De scheuring in de kerk aan het begin van de zestiende eeuw had grote invloed op de verering van Sint Nicolaas. Na de Reformatie werd de verering van heiligen door de protestanten verboden . Toch hield het feest, door de grote populariteit ervan, stand. Sint Nicolaas werd minder katholiek gemaakt, en werd voor alle religieuze stromingen aannemelijk als gulle gever. Zo werd de heilige Sint Nicolaas onze huidige Sinterklaas. Hij staat nog altijd centraal in de feestelijke viering aan de vooravond van de naamdag van de heilige Nicolaas: pakjesavond.