De Oude Begraafplaats van Naarden ligt op ruim een kilometer lopen van de vestingstad, op het grondgebied van Bussum. Deze merkwaardige locatie is het gevolg van een combinatie van twee wetten: een landelijk verbod op het begraven binnen de bebouwde kom uit 1825 en de zogenaamde Kringenwet, die voorschreef dat het schootsveld in een ruime straal rondom de vesting vrijgehouden moest worden. De vesting was immers onderdeel van de Stelling van Amsterdam, een verdedigingslinie die diende ter bescherming van de hoofdstad in tijden van oorlog.

Het gemeentebestuur van Naarden ontving in 1827 een schrijven van de Provinciale Staten van Noord-Holland met het verzoek ‘om een geschikt kerkhof buiten de stad aan te leggen’. In 1830 kwam de nieuwe algemene begraafplaats van Naarden gereed, die tegenwoordig bekendstaat als de Oude Begraafplaats. De begraafplaats verving het begraven in en om de kerken. Het toegangshek van de 1,5 hectare grote dodenakker bevindt zich aan de drukke Amersfoortsestraatweg, een pad dat vroeger naar Laren liep en waar tegenwoordig de Gooise sportwagens en SUV’s voorbijrazen.

Een stukje Naarden in Bussum

De opschriften ‘Naarden’ en ‘Anno 1830’ op de stenen pilaren van het toegangshek laten geen twijfel bestaan over de eigenaar en de ouderdom van de begraafplaats. De rustplaats bestond oorspronkelijk uit twee velden: een voor de katholieke en een voor de hervormde inwoners van de gemeente. De katholieken kregen in 1847 echter een eigen begraafplaats in Bussum. In de eerste twee blokken werden de graven aansluitend gelegd, zoals een kerkvloer. Pas bij de aanleg van het derde blok in 1916 werden de graven onder invloed van de toen modieuze tuinstijl ruimer geplaatst, gescheiden door paden en taxushagen.

Dat de graven zo aanzienlijk meer ruimte innamen, werd pijnlijk duidelijk toen de begraafplaats in de jaren dertig vol begon te raken. Uitbreiding was nauwelijks mogelijk, omdat de omgeving in rap tempo volgebouwd werd om de groeiende bevolking van Bussum te huisvesten. Dus werd uitgekeken naar een locatie voor een nieuwe begraafplaats, die Naarden in 1937 vond aan de Valkeveenselaan, op een steenworp afstand van attractiepark Oud Valkeveen. In 1944 werd begraafplaats Nieuw Valkeveen in gebruik genomen. Sindsdien zijn op de Oude Begraafplaats alleen nog bijzettingen in eigen graven mogelijk.

Rustplaats voor de Joodse gemeente

In de noordwestelijke hoek van de Oude Begraafplaats is een speciaal gedeelte gereserveerd voor de Joodse Begraafplaats, die ongeveer een zesde deel van het terrein in beslag neemt. De Joodse gemeenschap kreeg het recht van overpad en plaatste een eigen toegangshek, met op de pilaren de opschriften ‘Bussum’ en het jaartal ‘5590’, dat in de Joodse jaartelling gelijk staat aan 1830. Ooit opgericht voor de Joodse gemeente van Naarden, is de begraafplaats tegenwoordig eigendom van de Joodse gemeente in Bussum, aangezien de eerste wegens gebrek aan leden in 1933 werd opgeheven.

Op de Joodse Begraafplaats zijn twee zeer oude houten grafmonumenten te zien, waarop de Hebreeuwse letters nauwelijks nog te lezen zijn. De overige grafstenen kenmerken zich door gebruik van de Joodse jaartelling en zijn geplaatst in de richting van Jeruzalem. Hier en daar liggen kleine steentjes op de grafstenen, die in de Joodse cultuur worden neergelegd in plaats van bloemen. Tussen de graven ligt het in 1946 gebouwde metaheerhuis, dat wordt gebruikt voor het ritueel reinigen van de doden. Ernaast een groots opgezet stenen monument voor de Joodse slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog uit Naarden, Bussum en omliggende plaatsen.

Monumentale graven missen onderhoud

Vele bekende Gooise namen hebben een laatste rustplaats gevonden op de Oude Begraafplaats. Er liggen graven van de notabele families Boissevain, Van Rossum en Dudok van Heel. Maar ook van oude burgemeesters van Naarden en Bussum, onder wie Antoine Lodewijk de Roeper, en architecten, zoals D.F. Tersteeg, die de nieuwe begraafplaats bij Valkeveen ontwierp. Graven van Joannes van Woensel Kooy en Floris Vos, respectievelijk oprichter en uitbater van modelmelkerij Oud-Bussem, liggen naast elkaar. Met als meest kenmerkende grafmonument de spitse neogotische kapel van de familie Dudok van Heel uit 1865.

Veel van deze graven verkeerden de afgelopen decennia in slechte staat door achterstallig onderhoud. Maar toen de grafkapel van Dudok van Heel in 1999 door vandalen vernield werd, was de maat vol. De Stichting tot Behoud van de Oude Begraafplaats Naarden werd opgericht om verder verval te voorkomen. De vrijwilligers en donateurs van de stichting zetten zich samen met de gemeente in voor het behoud van dit stukje funerair erfgoed. Hiertoe spoort de stichting rechthebbenden van graven op en organiseert regelmatig wieddagen om de begraafplaats netjes en begaanbaar te houden.

Mensch, durf te leven!

Niet veel mensen weten dat op de Oude Begraafplaats ook een aantal muzikanten begraven liggen. Johan Schoonderbeek, oprichter van de Nederlandse Bachvereniging, is daar één van. Maar ook de bekende liedjesschrijvers Hens Clinge Doorenbos (1884-1978) en Dirk Witte (1885-1932) hebben er hun laatste rustplaats. De laatste was opgegroeid in de Zaanstreek, maar zou uiteindelijk landelijke bekendheid verwerven met het schrijven en componeren van levensliederen als ‘Mensch, durf te leven!’, het lijflied van het Nederlands cabaret. Wittes liedjes werden onder meer vertolkt door Louis Davids en Jean-Louis Pisuisse, die bekendstaat als de grondlegger van de Nederlandse kleinkunst.

In 1920 liet Witte de villa ’t Hooge Nest aan de Driftweg, op de grens van Naarden en Huizen, bouwen. Dit huis zou later bekendheid krijgen als de plek waar de Joodse zussen Janny en Lien Brilleslijper tijdens de Tweede Wereldoorlog onderdak aan tenminste zeventien onderduikers boden. Witte was slechts 47 jaar toen hij in de in de Weespertrekvaart bij Diemen met zijn auto te water raakte en verdronk. Hij werd begraven op een rustig plekje onder de bomen aan de rand van de Oude Begraafplaats, omringd door zijn vrouw en schoonfamilie. Nog regelmatig krijgt hij bezoek van liefhebbers. Een prachtige laatste rustplaats voor iemand wiens einde veel te vroeg kwam.

Zoals Dirk Witte zijn er talloze verhalen te vertellen over de ‘bewoners’ van de Naardense dodenakker. Niets is immers zo divers als de populatie van een begraafplaats. Kom de schoonheid en rust zelf ervaren tijdens het Weekend van de Begraafplaats (28 t/m 30 mei 2021) of bezoek een begraafplaats bij jou in de buurt. Zo houden we funerair erfgoed levend.

Tekst en foto’s: Sarah Remmerts de Vries

Bronnen:

• Ineke de Ronde, Het Gooi toen & nu. Deel 18. Dood en Begraven (Zwolle 2010).
• Arie Gouka, Naarden – Bussum en de Hilversumse Meent gefotografeerd in de vorige eeuw (Zaltbommel 2003).
• Martin Heyne, ‘De Naardense Algemene Begraafplaats in Bussum’, Tussen Vecht en Eem 18 (2000) afl.2, 54-57.
• Dirk Hermanus Witte, Resources Huygens ING.

Publicatiedatum: 27/05/2021