9 min

Over de tentoonstelling

De Atlantikwall was de verdedigingslinie van Nazi-Duitsland. Langs de kust van Spanje tot aan Noorwegen stonden bunkers, tankvallen, geschutsopstellingen, drakentanden en andere obstakels. Maar wat gebeurde er met deze verdedigingswerken na de Tweede Wereldoorlog?

De tentoonstelling ‘Van schuilplaats tot schatkamer. Atlantikwall-bunkers sinds de oorlog’ in Archeologiemuseum Huis van Hilde toont aan de hand van vier thema’s hoe Nederlanders in hun omgang met dit oorlogserfgoed telkens weer voor een keuze stonden. Het eerste thema gaat over de periode vlak na de oorlog: wat te doen met de betonnen bouwwerken in de jaren van de wederopbouw? Slopen, of laten staan? Het tweede thema toont de diverse herbestemmingen van bunkers in de jaren 1950 tot en met 1980, die echter niet zonder risico’s waren. Zo werden ze gebruikt door de jeugd als hangplek, maar ook als woonruimte of munitieopslag. Het derde thema behandelt het natuurbeheer rondom het verdedigingserfgoed. In het laatste thema wordt de meest recente ontwikkeling getoond: bunkers als historisch erfgoed en bron van archeologisch onderzoek. Bunkers worden inmiddels gezien als monumenten en steeds meer bunkermusea zien het daglicht. Vanaf de Tweede Wereldoorlog tot op heden is ons beeld en gevoel bij het verdedigingserfgoed meerdere malen veranderd.

Duitse soldaten aan de drank in een bunker aan de Hollandse kust, door: anoniem, afkomstig uit Duits fotoalbum. Collectie Rijksmuseum: NG-2007-5-79.

Afgedankte flessen voor wijn, bier, vruchtensap en melk, afkomstig uit bunkers rond Wijk aan Zee. Collectie provincie Noord-Holland | Huis van Hilde, schenking fam. Schellevis.

In de expositie zijn niet eerder getoonde beelden en objecten te zien uit de Provinciale Atlas en het archeologisch depot van de provincie Noord-Holland. Speciaal voor deze tentoonstelling heeft het Noord-Hollands Archief (NHA) nauw samengewerkt met Archeologiemuseum Huis van Hilde. Algemeen projectleider en samensteller Anna Lakmaker van het NHA schreef het tentoonstellingsconcept en heeft samen met collectiebeheerder Wytze Stellingwerf van Huis van Hilde de objectlijst vastgesteld.

Ruïne van boerderij met erachter een bunker, aan de Groeneweg, Bergermeer. Vervaardiger: Dirk Vis, 1946. Noord-Hollands Archief / Collectie van prenten en tekeningen van de Provinciale Atlas Noord-Holland, Inventarisnummer 4820.

Opblazen of volgooien?

De bunkers aan de Nederlandse kust werden in de eerste jaren na de oorlog opgeblazen met explosieven. Dit bleek de enige manier te zijn om de bouwwerken van gewapend beton te verwijderen. Bunkers die op de duinrand liggen kunnen namelijk verzakken of instorten. Vele kunstenaars documenteerden bunkers die kort daarna zouden verdwijnen. In Frankrijk zijn er daarentegen nog veel bunkers op het strand te vinden.

Bunker te Bergen aan Zee, iets bezuiden Paal 32. Aan de haken werden camouflage netten gehangen. Vervaardiger: Dirk Vis, november 1946. Noord-Hollands Archief / Collectie van prenten en tekeningen van de Provinciale Atlas Noord-Holland, Inventarisnummer 359-4716.

De voormalige duikbotenbasis, in het midden vuurtoren (binnenvuurtoren). Op de achtergrond het profiel van IJmuiden met fabrieksschoorstenen, kerktorens, watertoren. Links de haven. Noord-Hollands Archief / Collectie van prenten en tekeningen van de Provinciale Atlas Noord-Holland, inventarisnummer 359-6050.

Eigenlijk waren er teveel bunkers voor de overheid om goed te kunnen beheren. De meeste inlandse bunkers zijn te vinden op landgoederen en in achtertuinen. De locatie van de bunker bepaalt welke grondeigenaar er verantwoordelijk voor is. Er was geen noodzaak en capaciteit om er iets aan te doen. Daarnaast waren de explosieven erg kostbaar. Vanwege veiligheidsoverwegingen was het makkelijkst om de bunkers vol te storten met zand of te vergrendelen. De meesten die met zand zijn gevuld zijn dat nu nog steeds. In de jaren 1980 en 1990 zijn een aantal bunkers leeg geschept door vrijwilligers, zodat vleermuizen erin kunnen overwinteren.

Er zijn verschillende inventarisaties van de bunkers gedaan. Een kaart uit 1953 toont de extreme dichtheid van de verdedigingswerken langs een deel van de Noord-Hollandse kust. In een tabel staat aangegeven wat er met de bunkers is gebeurd: ‘opgeruimd, uitgesloopt, ondergegraven.’ Met ondergegraven wordt ‘ondergestoven’ bedoelt, waarbij een bunker wordt bedekt met aarde.

Het opblazen van een bunker, 1955. Noord-Hollands Archief / Beeldcollectie van de gemeente Haarlem, Inventarisnummer 30404.

Vakantie vieren in een bunker?

Wat veel mensen niet weten is dat bunkers werden hergebruikt als vakantiehuisjes. In 1946 werden manschappenbunkers, die van origine al bedoeld waren om mensen te herbergen, omgebouwd tot vakantiewoningen. Particulieren hebben zelf de ramen vergroot en geruite gordijntjes opgehangen. Er ontstonden meerdere vakantiebunkerdorpen in Nederland, waarvan er in de tentoonstelling drie worden uitgelicht. De vakantiedorpen bij Bloemendaal en op Texel zijn inmiddels gesloopt, maar het park in Zandvoort bestaat nog steeds.

Elk bunkervakantiedorp heeft zijn eigen verhaal. In het ‘Bunkerdorp’ op Texel woonden eerst Texelse gezinnen die vanwege de grote woningnood geen huis konden krijgen. Deze mensen moesten tien jaar later tegen hun wil in vertrekken. In de jaren 1950 werd het Bunkerdorp op Texel namelijk een vakantiedorp. In de jaren 1980 moest het vakantiedorp op zijn beurt wijken voor de natuur. Staatsbosbeheer bedekte de bunkers onder het zand ten behoeve van het natuurgebied.

Vakantiewoning in een bunker op vakantiedorp ‘t Schuitegat in Bloemendaal. Vervaardiger: anoniem, 1979. Noord-Hollands Archief / Collectie fotopersbureau De Boer, inv.nr. 18359.

Het bunkervakantiedorp ’t Schuitegat’ bij Bloemendaal was eigendom van Stichting Kennemerland. Toen het vakantiedorp moest sluiten, hebben de vaste gasten zelf (tevergeefs) een stichting opgericht. De vakantiehuisjes voldeden niet aan de moderne eisen, er was een rattenoverlast en het drinkwater was van slechte kwaliteit. In een hartverscheurende brief tekenen de bewoners protest aan: ‘Ons mooie stukje natuur in de duinen en de zee. Niet iedereen kan naar het buitenland. Mensen die in de bunker genieten vragen geen luxe maar zoeken de stilte en de natuur. De sluiting van de bunkers in ’t Schuitegat staat vast. Toch probeer ik nog een voorstel…’

Het bunkervakantiepark ‘Kostverlorenpark’ in Zandvoort bestaat nog steeds maar is in particuliere handen en niet openbaar toegankelijk.

Verrassend genoeg was het van de jaren 1950 tot 1980 dus gebruikelijk om je vakantie in een bunker door te brengen. Om deze traditie te eren is er in de gang van Huis van Hilde een selfiehoek gemaakt, waar bezoekers in een strandstoel voor een bunker(foto) kunnen poseren.

Wytze Stellingwerf (collectiebeheerder Huis van Hilde) samen met Anna Lakmaker (Noord-Hollands Archief) in de photobooth. Foto: Anouk Veldman (Huis van Hilde).

De jeugd van tegenwoordig

Vanaf de jaren 1950 tot op heden breken jongelingen de vergrendelde bunkers open. In de tentoonstelling is archiefmateriaal opgenomen die dit laat zien in de jaren 1970-1980. De politie uit zijn zorgen in een brief gericht naar de gemeente. Pubers stoken fikkies in de bunkers, waardoor rookontwikkeling en verstikkingsgevaar ontstaat. Bovendien zitten er luchtkokers in de bunkers waar een kind doorheen kan vallen. In dezelfde brief schrijft de politiecommissaris dat hij zich ook zorgen maakt vanwege ‘het feit dat deze jeugdigen zich voorbereiden op het op latere leeftijd kunnen plegen van seksuele handelingen.’

Gasmaskerbus met twee gasmaskerfilters, De filters zijn afkomstig uit een bunker nabij Wijk aan Zee. Collectie Stichting Museumbunker Texla / collectie provincie Noord-Holland | Huis van Hilde.

Teruggeven aan de natuur

In duin- en natuurgebieden, zoals de Kennemerduinen, zijn de meeste resten van de Atlantikwall nog te vinden. Na de oorlog bestonden de Kennemerduinen uit meerdere landgoederen, waarvan de eigenaren het geld niet hadden om de betonnen bouwwerken op te blazen met dure explosies. Wegversperringen, zoals drakentanden, werden wel weggehaald om een doorgang of weg vrij te maken. Maar tankgrachten, waar een tank in zou kukelen als hij erover heen zou rijden, zijn nu gevuld met water en worden dankbaar gebruikt door eenden en schotse hooglanders.

Cosmeticaflesjes, zelfpotjes, scheergerei, tandpastatube, tandenborstel en kam, afkomstig uit bunkers rond Wijk aan Zee, Den Oever en Texel. Collectie provincie Noord-Holland | Huis van Hilde / collectie Stichting Museumbunker Texla.

Archeologisch onderzoek

De meest recente rol van bunkers is die als bron van kennis over het verleden. Pas sinds 10 jaar wordt er archeologisch onderzoek naar de Tweede Wereldoorlog gedaan. Dat komt omdat de afstand tot het verleden is verschoven. Ook dacht men vroeger dat er al zoveel geschreven bronnen waren over de Tweede Wereldoorlog, dat fysieke voorwerpen niet belangrijk waren om te bewaren. Nu wordt ingezien dat onder andere de persoonlijke spullen van de soldaten bijzondere verhalen vertellen. In de tentoonstelling zijn daarom voor het eerst de archeologische vondsten te zien van een recente opgraving bij de Afsluitdijk in 2019.

Kudde schapen op de weg in de buurt van Den Burg. Op de achtergrond de heuvel met de Texla-bunker. 1957-1961. Noord-Hollands Archief / Collectie van prentbriefkaarten van de Provinciale Atlas Noord-Holland, inventarisnummer 38015.

De Texla-bunker

Bunkers zijn al langere tijd populair onder amateurarcheologen, die in de volksmond ook wel schatgravers worden genoemd. Ze hebben veel kennis van bunkers, maar laten na een ‘opgraving’ niet altijd alles netjes achter. Bovendien verkopen ze vondsten of komen ze op hun eigen zolder terecht. Daarnaast breken ze bunkers open waar vleermuizen zitten.

Maar in de tentoonstelling zien we ook hoe waardevol de inzet van vrijwilligers kan zijn bij het behouden van bunker erfgoed. Zo zijn er diverse bruiklenen te zien van de Stichting Museumbunker Texla. Deze bunker op Texel zag er zeventig jaar lang uit als een grafheuvel, maar is recentelijk deels vrij gegraven. De Texla-bunker wordt beheerd door een lokaal vrijwilligerscollectief. Toen zij de bunker gingen uitgraven deden zij dit met aandacht en respect. Al snel kwamen zij erachter dat er al eens was ingebroken en er veel dingen waren meegenomen.

Texla-bunker op Texel, nadat deze in 2017 is uitgegraven. Beeld: Huis van Hilde.

De vondsten uit de Texla-bunker zijn getuigen van een tragische gebeurtenis die in de nadagen van de oorlog plaatsvond op het eiland. De bunker was het Duitse hoofdkwartier van communicatie op Texel. Op 6 april 1945 is hier de Georgische Opstand begonnen, een muiterij van Georgische soldaten in het Duitse leger. De Georgiers hebben hierbij veel identiteitsplaatjes van vermoorden Duitse soldaten naar buiten gegooid. Deze zijn in de grond terecht gekomen, tot ze werden opgegraven door de vrijwilligers van de stichting.

Patroontassen en hulzen van een Mauser Kar98 karabijn. Collectie Stichting Texla / collectie provincie Noord-Holland | Huis van Hilde.

De Texla-bunker is sinds enkele jaren ingericht als museum. Sinds de jaren 2000 zijn op meerdere plekken in Noord-Holland bunkermusea ingericht, onder andere in IJmuiden, Egmond aan Zee, Alkmaar, Julianadorp en Den Helder. Elk jaar op Bunkerdag zijn de meeste bunkers voor iedereen opengesteld.

Auteur: Judith van Amelsvoort

Van 29 juni 2024 tot en met 23 februari 2025 is de tentoonstelling ‘Van schuilplaats tot schatkamer. Atlantikwall-bunkers sinds de oorlog’ te zien in Archeologiemuseum Huis van Hilde. Ter ere van de nieuwe tentoonstelling heeft Huis van Hilde een gelijknamige publieksbrochure uitgebracht.

Inventarisatie Atlantikwall

In opdracht van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) heeft MOOI Noord-Holland onderzoek gedaan naar hoe de resten van de Atlantikwall geïnventariseerd, gewaardeerd, geborgd en ontwikkeld kunnen worden. De verdedigingslinie die de bezetter tijdens de Tweede Wereldoorlog aanlegde, is zeer bepalend geweest voor het Nederlandse kustlandschap, zowel in het landelijk gebied als in de natuurgebieden en voor plaatsen als IJmuiden, Bergen aan Zee en Den Helder. Het pilotgebied betrof Festung IJmuiden, maar de methodiek voor het vastleggen, waarderen en ontwikkelen van de militaire verdedigingslinie is ook op andere delen van de Atlantikwall toepasbaar. Lees hier de eindrapportage.

Publicatiedatum: 26/06/2024