Kennemerland: de Atlantikwall

Een lang lint van bunkers, kanonnen en mijnenvelden. Grote en kleine betonnen verdedigingswerken wisselden elkaar af. Aan de kust zijn overal nog resten terug te vinden van de Atlantikwall. Deze meer dan 5000 kilometer lange verdedigingslinie liep van Noorwegen, via Denemarken, Duitsland, Nederland en België tot aan de grens met Spanje, en werd tijdens de Tweede Wereldoorlog door de Duitse bezetters gebouwd.

3 min

Tankversperring bij Overveen. Collectie Noord-Hollands Archief.

In razend tempo gebouwd

Twee jaar na het begin van de Tweede Wereldoorlog waren de Duitse bezetters met de bouw van de lange verdedigingslinie begonnen. Na een snelle verovering van het continent beseften zij, dat de sprong naar Engeland niet haalbaar was. De Britse troepen begonnen zich samen met Noord-Amerikaanse troepen voor te bereiden op een invasie van het bezette continent en de geallieerde luchtaanvallen werden steeds heviger.

Bijna acht miljoen (dwang)arbeiders werden in augustus 1942 aan het werk gezet. Onder toeziend oog van 100.000 Duitse opzichters en ingenieus werd de linie in razend tempo gebouwd. Binnen twee jaar ontsierden meer dan tienduizend bunkers de kusten. De Atlantikwall is echter nooit helemaal afgemaakt. Nadat op 6 juni 1944 de geallieerden bij Normandië door de Atlantikwall heen braken, stokte de aanleg.

Schnellbootbunker van de Duitse Marine, IJmuiden. Collectie Noord-Hollands Archief.

Festung IJmuiden, een grimmige oorlogszone

Één van de grootste en belangrijkste stellingen van de Atlantikwall was ‘Festung IJmuiden’. De monding van het Noordzeekanaal was van groot strategisch belang voor de Duitsers en IJmuiden was zeer geschikt als haven voor de Duitse marine. Het kanaal gaf toegang tot de industrie van IJmuiden, de Zaanstreek en Amsterdam en met het sluizencomplex was het water in een groot deel van Noord-Holland te regelen.

Rond IJmuiden bouwden de Duitsers een tankversperring van steile duinen, tankmuren en tankgrachten. Daarbinnen kwamen tientallen kustbatterijen en luchtdoelbatterijen, tankhindernissen en bunkers. Het Forteiland midden in het Noordzeekanaal werd extra zwaar versterkt. Voor al die oorlogswerken gingen vele woningen tegen de vlakte in Oud-IJmuiden bij de havens en bij IJmuiden-Noord. Het vredige IJmuiden veranderde in een grimmige oorlogszone.

De watertoren in Zandvoort wordt opgeblazen, 1943. Collectie Noord-Hollands Archief.

Mijnenvelden en prikkeldraad in de duinen

De aanleg van de Atlantikwall had grote gevolgen voor de kust van Kennemerland. De bouw van de bunkers tastte de duinen aan en vernielde de vegetatie. In het duinlandschap kwamen mijnenvelden te liggen en werden kilometers prikkeldraad gespannen. Tienduizenden inwoners in de kuststreek moesten hun woning verlaten. Soms werden soldaten in deze verlaten huizen ondergebracht, maar meestal werden ze afgebroken voor de aanleg van verdedigingswerken of omdat ze in het schootsveld stonden. Overigens verdienden sommige Nederlanders daar goed aan. Lokale sloop- en bouwbedrijven kregen mooie opdrachten dankzij de aanleg van de Atlantikwall.

Niet alleen IJmuiden, maar ook andere kustplaatsen raakten zwaar aangetast. In Zandvoort werd tot tweehonderd meter van de kust alles gesloopt. Hotels, pensions, zomerhuizen en boulevards verdwenen. Duizenden bewoners raakten daar hun huis kwijt. De achterblijvende Zandvoorters mochten het strand niet meer op. Ook de duinen waren verboden gebied. De Noord-Hollandse kust was in de oorlogsjaren een levensgevaarlijk gebied, vooral omdat de Atlantikwall vaak doelwit van geallieerde luchtaanvallen was.

Evacuatie van bewoners in Haarlem Noord en Santpoort, 1944. Collectie Noord-Hollands Archief.

Het strand van Zandvoort, juli 1945. Collectie Noord-Hollands Archief.

Atlantikwall nu: musea en vakantiehuisjes

Na afloop van de Tweede Wereldoorlog kon Nederland gaan puinruimen. Wat moest er met de Atlantikwall gebeuren? Veel bunkers in IJmuiden werden gesloopt. Ze maakten plaats voor de uitbreiding van de haven en de Hoogovens of voor nieuwe woningen. In Zandvoort zagen projectontwikkelaars hun kans schoon. Nadat de verdedigingswerken waren geruimd, bouwden zij hoge appartementenflats op de kaalgeslagen kuststrook.

Op verschillende plekken langs de kust van Kennemerland bleven resten van de Atlantikwall bestaan. Vaak dichtgemetseld of verborgen onder het zand. Sommige bouwwerken kregen een nieuwe functie. Een paar stellingen veranderden in een museum, zoals het Bunkermuseum in IJmuiden. Ook het Forteiland biedt historische rondleidingen aan. Het eiland kan tevens worden afgehuurd voor feesten en conferenties. Een bijzonder hergebruik van de Atlantikwall is in de Zandvoortse duinen te vinden. Daar zijn na de oorlog tientallen woonbunkers omgevormd tot idyllische vakantiehuisjes.