3 min

Tekenend is de reactie van tijdgenoten op het portret van de Amsterdamse dichteres Sara Maria van der Wilp. Voor de aanstaande publicatie van haar bundel Gedichten liet ze een portret maken door de gevierde miniatuurschilder Joseph Marinkel. Hij gaf haar weer volgens de ‘antique smaak’ zonder hoofddeksel en met een laag uitgesneden jurk. Het leverde een stortvloed van kritiek op. Men vond dat ze eruit zag als ‘een onbeschaamde Hoer, met borsten als Koe-uiëren’.

Jacob Houbraken, maar Joseph Marinkel, Portret van Sara Maria van der Wilp, 1771, gravure en ets, Teylers Museum.

De prent is opgenomen in de verzameling schrijversportretten in Teylers Museum. Hierin zijn ruim 1800 tekeningen en prenten bijeengebracht uit de zestiende, zeventiende, achttiende en negentiende eeuw. De samenstellers van dit Panpoëticon Batavûm, letterlijk ‘alle Nederlandse dichters’, streefden naar een zo compleet mogelijke verzameling, waarbij alle dichters – man en vrouw, bekend en onbekend – met hun portret waren vertegenwoordigd. De collectie maakt in een oogopslag duidelijk dat de Nederlandse schrijverswereld in de vroegmoderne tijd veel diverser was dan uit de traditionele literatuur blijkt.

Naast grote namen als Joost van den Vondel en P.C. Hooft zijn ook minder bekende, vrouwelijke schrijvers opgenomen met hun portret. Wat te denken van de populaire dichteres en vertaalster Maria Geertruid de Cambon-van der Werken? Zij waagde zich als eerste vrouw in de Nederlandse literatuurgeschiedenis aan een epos, een lang, verhalend gedicht over een belangrijke mythologische of historische gebeurtenis. Daarnaast schreef ze de eerste Nederlandse vertaling van Shakespears Hamelet.

Hendrik Roosing, naar Hieronymous Lapis, Portret van Maria Geertruid de Cambon-van der Werken, 1792, stippelgravure, Teylers Museum.

Omdat het in die tijd uitzonderlijk was dat vrouwen zich als schrijver manifesteerden, waren ze geregeld onderhevig aan kritiek. Zo werd het aanstormende dichttalent Johanna Constantia Cleve (1800-1822) meedogenloos op haar plek gezet door een literatuurcriticus. Naar aanleiding van het lezen van haar eerste dichtbundel, raadde hij haar aan eerst nog even in besloten kring te oefenen alvorens de stap naar het grote publiek te maken. Cleve sloeg zijn advies in de wind. Enkele jaren later verscheen haar tweede bundel. Tot volle bloei zou haar dichtkunst nooit komen. Ze stierf in 1822 op slechts 22-jarige leeftijd.

Reinier Vinkeles, naar Cornelis van Cuylenburgh II, Portret van Johanna Constantia Cleve, 1812, stippelgravure, Teylers Museum.

Vaker nog had de kritiek van overwegende mannelijke lezers betrekking op het uiterlijk van de schrijfsters, zoals we al eerder zagen bij Maria van der Wilp. Ook Anna Maria van Schurman (1607-1678), een van de bekendste vrouwelijke geleerden uit de zeventiende eeuw, kreeg daarmee te maken. In 1633 bracht deze alleskunner een eigenhandig geëtst zelfportret in omloop. Naast bewondering ontlokte het portret onder tijdgenoten ook plaagstootjes over het ontbreken van haar armen: verstopte de ambitieuze Van Schurman haar ringloze vingers omdat ze niet in het huwelijksbootje wilde stappen?

Anna Maria Schurman, Zelfportret, 1633, gravure en ets, Teylers Museum

Deze voorbeelden laten zien dat ambitieuze vrouwen door de eeuwen heen het zwaar te verduren hadden. Het moet veel doorzettingsvermogen hebben gevergd om zich als vrouwelijke schrijver in een mannenwereld te vestigen. Benieuwd naar deze sterke vrouwen? Bezoek de tentoonstelling Spaar ze allemaal! in Teylers, nog te zien tot en met 26 maart.

Auteur: Marleen Ram, conservator Teylers Museum.

Publicatiedatum: 08/03/2023