5 min

Het bouwen van ijskelders werd al door de Romeinen gedaan. Een ronde cirkelvormige put werd volgegooid met sneeuw en ijs en afgedekt met isolerend stro. Vanaf de zestiende en zeventiende eeuw werden er steeds meer ijskelders gebouwd in West-Europa. Het bewaarde ijs werd tijdens de zomermaanden gebruikt om eten, drinken én ruimtes mee te koelen. Daarnaast werd het soms ook gebruikt als remedie bij koorts en andere kwalen.

De ijskelders in de achttiende en negentiende eeuw waren zo ontworpen dat natuurijs en sneeuw zo lang mogelijk bewaard konden blijven. In de winter werden grote ijsblokken in de kelders opgeslagen. Het ijs werd uit bevroren vijvers gehakt of gemaakt door sneeuw aan te stampen. IJs ophalen, vervoeren en bewaren bleef een uitdagende en kostbare onderneming. Een ijskelder was daarom alleen voor welgestelde mensen weggelegd. Één van de redenen waarom je ijskelders alleen aantreft op landgoederen van buitenplaatsen en kastelen.

Ossenmarkt met ijskelder. Detail van een tekening door Pieter Barbiers (1717-1780), ca. 1750. Stadsarchief Amsterdam, Collectie Koninklijk Oudheidkundig Genootschap, Afbeeldingsbestand KOG-AA-2-24-497.

Vanaf de jaren 1860 werd ijs kunstmatig geproduceerd in ijsfabrieken. Rijke families kochten het ijs voortaan bij de leverancier en bewaarden het vervolgens in hun ijskelder. De ijsverkoop was niet langer seizoensgebonden. Na de Eerste Wereldoorlog werden de koelkast en de diepvries geïntroduceerd en raakten de ijskelders in onbruik. Tegenwoordig worden ijskelders alleen nog maar gebruikt door vleermuizen, die er hun winterslaap houden.

Het “ijzen” ( het uitzagen van ijsblokken) voor ijshandelaren, 1917. Nationaal Archief, Fotocollectie Elsevier, Bestanddeelnummer 034-1009.

IJskelder buitenplaats Sparrenheuvel

Onderstaande ijskelder behoort bij buitenplaats De Rijp, maar was oorspronkelijk de ijskelder van landgoed Sparrenheuvel. De ijskelder is een rijksmonument, de gemeente Bloemendaal is de eigenaar.

Toen Willem Munter in 1775 de buitenplaats Patna in Bloemendaal kocht was het ingericht met vijvers, een moestuin, boomgaarden en bossen. Er was bovendien een menagerie. Op de overplaats stond de (nog steeds bestaande) ijskelder. Munter doopte de buitenplaats om tot Sparrenheuvel.

IJskelder buitenplaats Sparrenheuvel te Bloemendaal. Foto: Annemarie Bal, 2023.

IJskelder buitenplaats Sparrenheuvel te Bloemendaal. Foto: Annemarie Bal, 2023.

IJskelder buitenplaats Sparrenheuvel te Bloemendaal. Foto: Annemarie Bal, 2023.

IJskelder buitenplaats Sparrenheuvel te Bloemendaal. Foto: Annemarie Bal, 2023.

IJskelder buitenplaats Belvedère

Willem Borski II (1799-1881) kocht in 1861 de buitenplaats Belvedère in Elswout. Borski was een succesvolle zakenman, maar stond bekend om zijn onaangename karakter en gierigheid. Pas na zijn dood in 1881 zou zijn zoon Willem Borski III (1834-1884) de buitenplaats uitbreiden met onder meer een landschappelijk park, een stal, een koetshuis, een rustieke koepel en een faisanterie. In 1906 werd ter plaatse van de oude oranjerie een chrysanthemum kas gebouwd. De restanten zijn nog aanwezig, evenals die van een daarnaast gelegen ijskelder.

IJskelder buitenplaats Belvedère te Overveen. Foto: Annemarie Bal, 2023.

IJskelder Landgoed Duinlust

Landgoed Duinlust is, net als de oranjerie, modelboerderij en het Grote Huis op Elswout, ontworpen door architect Constantijn Muysken (1843-1922). Het huidige huis Duinlust is echter niet het eerste gebouw met die naam dat hier stond. In 1815 was Duinlust in handen van Jonkheer Jan Willem Druyvestein die er een witgepleisterd huis liet bouwen. In 1821 verkocht hij zijn bezit aan de Amsterdammer Thomas Atkins, die het ook maar korte tijd in bezit had.

In de bossen achter huis Duinlust bevindt zich nog een oude ijskelder, waar vroeger grote stukken ijs werden opgeslagen voor de bewoners van het landgoed. Tegenwoordig overwinteren en slapen zeldzame vleermuizen in de ijskelder.

IJskelder Landgoed Duinlust te Overveen. Foto: Annemarie Bal, 2023.

IJskelder ‘Nova Zembla’ op landgoed Duin en Kruidberg

De ijskelder ‘Nova Zembla‘ op het landgoed Duin en Kruidberg werd gebouwd in 1845. De toenmalige eigenaar minister Van Hall gaf opdracht voor de aanleg van de ijskelder en een moestuin op zijn buitenplaats Duin en Berg. In 1895 kocht de Indische planter, minister van Koloniën en bestuurder Jacob Theodoor Cremer, de buitenplaats. Hij trok de namen van Duin en Berg en De Kruidberg samen tot Duin en Kruidberg. Toen Cremer de ijskelder in 1895 liet renoveren, werd deze voorzien van een nieuwe ingangspartij in classicistische stijl.

IJskelder ‘Nova Zembla’ op landgoed Duin en Kruidberg te Santpoort-Noord. Foto: Annemarie Bal, 2023.

IJskelder ‘Nova Zembla’ op landgoed Duin en Kruidberg te Santpoort-Noord. Foto: Annemarie Bal, 2023.

IJskelder Elswout in Overveen

Één van Nederlands mooiste en best bewaarde buitenplaatsen is Elswout, tegenwoordig beheerd door Staatsbosbeheer. Op deze 400 jaar oude buitenplaats zijn overal sporen uit het verleden te zien. De verschillende landschapsstijlen zijn tekenend voor afzonderlijke periodes en stijlopvattingen en de gebouwen herinneren aan de vele eigenaren die Elswout heeft gekend. In de oude ijskelder huizen vleermuizen en op het landgoed groeien bijzonder veel paddenstoelen, waaronder zeer grote tonderzwammen.

IJskelder Landgoed Elswout te Overveen. Foto: Annemarie Bal, 2023.

IJskelder Landgoed Elswout te Overveen. Foto: Annemarie Bal, 2023.

IJskelder Landgoed Elswout te Overveen. Foto: Annemarie Bal, 2023.

IJskelder van buitenplaats Beeckestijn

In 1742 koopt Jacob Boreel Jansz. de buitenplaats Beeckestijn in Velsen-Zuid. Hij laat de tuinaanleg uit omstreeks 1719 invullen door elementen van de nieuwe Engelse landschapsstijl. De formele tuin met onregelmatige elementen en de uitbreiding in landschapsstijl zijn nu nog te bewonderen. In de formele tuin, links vanuit het huis gezien, ligt een achttiende-eeuwse ijskelder. De kelder bestaat uit een gemetselde put met erboven een koepelgewelf, bedekt met grond. De hoge uitstekende muur bij de ingang kan erop wijzen dat de heuvel erachter hoger geweest is. De ijskelder heeft een doorsnede van 4,5 meter en een diepte van 5,5 meter.

IJskelder Buitenplaats Beeckestijn te Velsen-Zuid. Foto: Annemarie Bal, 2023.

IJskelder Buitenplaats Beeckestijn te Velsen-Zuid. Foto: Annemarie Bal, 2023.

Samenstelling: Annemarie Bal.

Geredigeerd door de redactie van Oneindig Noord-Holland.

Bronnen:

• Het Graafschap Loon
• Nationaal Park Zuid Kennemerland – Middenduin
• Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed – Rijksmonumentenregister, monumentnummer 520695
• Rijksmonumenten.nl, Elswout: ijskelder in Overveen,Rijksmonument ID: 339394 en Beeckestijn, ijskelder in Velsen Zuid Rijksmonument ID: 506985
• Cultuurwijzer.nl, IJskelders
• IsGeschiedenis, Hoe bewaarde men ijs voordat de koelkast werd uitgevonden?

Publicatiedatum: 22/02/2024