Fort bij Krommeniedijk

Het Fort bij Krommeniedijk ligt in het Noordwestfront van de Stelling van Amsterdam. Oorspronkelijk beschermde het fort de waterweg de Krommenie en de weg van Uitgeest naar Krommenie: twee kwetsbare punten in de verdediging.

6 min

Fort bij Krommeniedijk is één van de forten van de Stelling van Amsterdam. Tussen 1881-1919 werd rondom Amsterdam een bijzonder verdedigingswerk van forten, batterijen, dijken en sluizen aangelegd. Militairen konden de toegang tot de hoofdstad blokkeren door de omliggende gebieden onder water te zetten. Tot de uitvinding van nieuwe militaire technieken en de komst van het vliegtuig bleef Amsterdam zo beschermd tegen invallen van vijanden. Ondanks dat de Stelling van Amsterdam als geheel nooit in werking is getreden, is het een belangrijk militair monument. Sinds 1996 staat de Stelling op de Werelderfgoedlijst van UNESCO en vanaf juli 2021 maakt het samen met de Nieuwe Hollandse Waterlinie onderdeel uit van het werelderfgoed Hollandse Waterlinies .

Op de kruising van twee kades, die moesten voorkomen dat het water zich verder verspreidde dan gewenst wanneer de Stelling in werking trad, verrees het Fort bij Krommeniedijk. De twee gebouwen van het fort – een klein frontgebouw en een langgerekt hoofdgebouw – werden tussen 1894 en 1903 aangelegd, gelijktijdig met die van het ‘buurfort’ Fort aan den Ham. Het fort is gemaakt van ongewapend beton en heeft een dak van bijna twee meter dik. Oorspronkelijk werd het dak bedekt door een aarden deklaag van een halve meter, zodat het fort niet opviel in het landschap. Het fort en de omgeving geven een goed beeld van hoe het oorspronkelijke Stellinglandschap eruitzag.

Aquarel van het fort bij Krommeniedijk, 1915. Collectie Provinciale Atlas Noord-Holland, Noord-Hollands Archief.

Panorama in de kazemat

In de rechter keelkazemat is goed te zien hoe soldaten te werk moesten gaan wanneer de vijand naderde. Boven één van de schietopeningen voor de kanonnen is een panorama van het schootsveld getekend. Ook zijn er drie afstandstabellen op de wanden geschilderd. Die geven gedetailleerde richtinstructies voor het geschut. De tekening en de tabellen hielpen de soldaten om het geschut op de juiste manier op te stellen wanneer zij slecht zicht op de omgeving hadden.

Om de vuurkracht op dit deel van de Stelling te vergroten is iets ten oosten van het fort een nevenbatterij aangelegd: een extra opstelplaats voor geschut. Deze betonnen batterij kwam in het dorp Krommeniedijk en had, naast beddingen waar geschut kon worden opgesteld, ook drie munitiemagazijnen annex schuilplaatsen. De nevenbatterij is één van de elf overgebleven exemplaren in de Stelling van Amsterdam.

Fort bij Krommeniedijk. Beeld: Publiek domein, via Wikimedia Commons.

Opgeblazen hefkoepels

Op het fort zelf stond niet alleen in de keelkazematten geschut, maar ook in losstaande hefkoepels naast het voorgebouw. Deze koepels beschermden het geschut met een rond stalen pantser, dat op en neer kon wanneer er werd gevuurd. Zoals bij veel stellingforten hebben de Duitsers deze hefkoepels in de Tweede Wereldoorlog opgeblazen. Zij lieten het staal uit de koepels omsmelten voor nieuw wapentuig. In 2011 bleek dat de Duitsers maar gedeeltelijk in hun poging waren geslaagd. De noordelijke hefkoepel vormt nu de basis van vogelkijkpunt De Kijkkoepel.

Oorspronkelijk had het fort ook een houten loods, waar materialen werden opgeslagen, en een fortwachterswoning. Deze zijn beiden gesloopt. Het fortgebouw zelf is door de jaren heen goed bewaard gebleven. Het best bewaard gebleven deel van het interieur is de keuken. De drie oude kookketels staan er nog, net als drie complete kookinstallaties.

De drie oude kookketels, 2013. Foto: Kenneth Stamp / Hippolytushoef in opdracht van provincie Noord-Holland, CC BY 2.0, via Wikimedia Commons.

Stellinglandschap zoals vroeger

De landerijen rondom het Fort bij Krommeniedijk geven een goede indruk van het oorspronkelijke Stellinglandschap. Omdat het fortterrein een militaire functie had, er nauwelijks bevolkingsgroei was en er geen druk lag om te bouwen, bleef het omliggende weidelandschap decennialang onbebouwd. Lange tijd dacht men dat de forten en dijken van de Stelling oorspronkelijk weinig tot geen beplanting hadden. Tijdens historisch onderzoek van natuurbehoudsorganisatie Landschap Noord-Holland bleek dat dat niet klopt. De Stelling had juist een zorgvuldig uitgedacht beplantingsschema, dat als eerste op de kade bij het Fort bij Krommeniedijk was toegepast. De gekozen beplanting zou ervoor zorgen dat de linies niet opvielen in het landschap. Sinds 2010 is Landschap Noord-Holland bezig om de historische beplanting terug te brengen op de dijken tussen Fort bij Krommeniedijk en Fort aan den Ham.

Landschap rondom het Fort bij Krommeniedijk, 2013. Foto: Kenneth Stamp / Hippolytushoef in opdracht van provincie Noord-Holland, CC BY 2.0, via Wikimedia Commons.

De polder onder water

Naast het terugbrengen van de originele beplanting, doet Landschap Noord-Holland nog meer om de geschiedenis tot leven te brengen. Sinds 2008 zet deze organisatie jaarlijks een deel van de Uitgeesterbroekpolder ten noorden van het fort onder water. Door het openen van de sluis wordt een belangrijk deel van de werking van de Stelling zichtbaar gemaakt. Ten tijde van oorlog kon de Stelling een gordel van water rondom Amsterdam creëren, waardoor omliggende polders circa 40-50 cm onder water kwamen te staan. Vijandelijke troepen konden Amsterdam hierdoor noch te voet, noch per boot bereiken. Jaarlijks kan men bij het Fort Krommeniedijk zien hoe dit in zijn werk zou zijn gegaan.

Frontgebouw van het Fort bij Krommeniedijk, 2016. Foto: HenkvD, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons.

Vogels spotten

De omgeving van het fort staat bekend als een van de rijkste vogelweidegebieden van Nederland. Kieviten, grutto’s en scholeksters zoeken in de omliggende polders naar voedsel. Ook zij profiteren van de periode waarin het weidelandschap onder water komt te staan. Tijdens het inundatieweekend, waarin de polders onder water gezet worden, ontstaat er een drassig gebied van ondiepe plassen waar vogels op doortrek voedsel kunnen vinden. Steltlopers, ganzen en diverse soorten eenden komen hier in groten getale op af. Ook de sneeuwgors en slechtvalk kunnen zo nu en dan worden waargenomen. De aanwezigheid van bijzondere vogels trekt veel vogelspotters naar het fort. Tijdens speciale vogelkijkweekenden kunnen zij vanuit het fort bijzondere vogels in het ondergelopen land zien.

Fort Krommeniedijk, 2010. Collectie foto’s en negatieven van fotojournalist Kees Blokker, Noord-Hollands Archief.

Een nieuwe bestemming

Landschap Noord-Holland heeft het fortterrein samen met Stadsherstel Amsterdam herontwikkeld. Stadsherstel heeft het fort in erfpacht gekregen, gerestaureerd en een nieuwe bestemming gegeven. In 2017 is Fort bij Krommeniedijk feestelijk heropend door Pieter van Vollenhoven, ambassadeur van de Stelling van Amsterdam. Het fort heeft nu een dubbelfunctie als bezoekerscentrum voor de Stelling van Amsterdam en woontrainingscentrum voor jongeren met autisme. Samen met de vrijwilligers van het Landschap dragen de jongeren zorg voor de openstelling van het fort.

Bezoekers kunnen in Belevingscentrum Fort K’IJK niet alleen meer te weten komen over de geschiedenis van de Stelling, maar ook over de natuurwaarde van de omgeving. Er worden zowel audiotours als rondleidingen aangeboden. De oude poterne is ingericht als Theeschenkerij voor een kop koffie of thee. Piet Heijn Eek ontwierp een nieuwe fortwachterswoning, geïnspireerd op het oude houten gebouw. Hier woont nu de beheerder van het woontrainingscentrum.