Oneindig Noord-HollandBeleef de geschiedenis van jouw provincie
NL | EN

De historie van Landgoed Elswout

Één van Nederlands mooiste en best bewaarde buitenplaatsen is Elswout, tegenwoordig beheerd door Staatsbosbeheer. Op deze 400 jaar oude buitenplaats zijn overal sporen uit het verleden te zien. De verschillende landschapsstijlen zijn tekenend voor afzonderlijke periodes en stijlopvattingen en de gebouwen herinneren aan de vele eigenaren die Elswout heeft gekend.  De statige oude bomen geven onderdak aan verschillende holenbroeders zoals de specht, boomklever en bosuil. Op de velden en onder de bomen bloeien in het voorjaar veel stinsenplanten. In de oude ijskelder huizen vleermuizen en op het landgoed groeien bijzonder veel paddenstoelen, waaronder zeer grote tonderzwammen.

Buitenplaatsen in Kennemerland

Wanneer in de zeventiende eeuw de Hollandse, en met name de Amsterdamse economie op volle gang komt, investeren steeds meer kooplieden en handelaren in grond en gebouwen die wat verder af liggen van de stad. Tegelijkertijd waren die huizen in het groen ook heel aantrekkelijk om in de zomermaanden naar toe te gaan, wanneer het in de stad ondraaglijk kon stinken. Men sprak wel van het ‘goede seizoen’, zo van mei tot en met september, dan werd van het landleven genoten. Het verlangen naar het goede leven en het investeren gingen hand in hand bij het ontstaan van de buitenplaatsen. Er zijn oude, zoals ’t Oude Hof in Bergen (17de eeuw) en een hele keten latere buitenplaatsen uit de 18de en 19de eeuw: het ‘Zegepralend Kennemerland’. Dit betreft landgoederen als Leyduin bij Vogelenzang, Elswout bij Overveen, Beeckestijn bij Velsen en Marquette bij Heemskerk. Kennemerland kan gezien worden als bakermat van de ontwerpen voor landgoederen.

Omdat er toch geld verdiend moest worden was het wel handig als de afstand tussen buitenplaats en stad (met beurs en internationale handel) overbrugbaar was. Door het beroemde stelsel van trekvaarten, dat aantakte op bevaarbare rivieren, waren grote delen van West-Nederland in die tijd uitstekend toegankelijk. In slechts een paar uur reisde je van Amsterdam naar Haarlem.

Bij de buitenplaats horen uiteraard tuinen en parken. Huis en omringend groen moesten een harmonische eenheid vormen. Een spectaculair voorbeeld van vier eeuwen architectuur- én tuingeschiedenis vinden we op Elswout.

Het poortgebouw van landgoed Elswout, zuidzijde. Kopergravure naar Jan de Beijer (1703-1780). Collectie Noord-Hollands Archief.

Elswout

Elswout is gesticht in de jaren dertig van de zeventiende eeuw. Het was één van de eerste buitenplaatsen in de binnenduinrand. Je moest ook wel durven om juist daar te gaan verpozen: velen vreesden voortdurend overstoven te worden door duinzand. Slimme aanplanting met bomen kon dit echter voorkomen bij Elswout.

Nog voor de stichter van Elswout, Carel Molijn van zijn bezit kon genieten, moest hij het noodgedwongen alweer verkopen. De Amsterdamse Gabriel Marcelis voltooide Elswout. Het was een op en top product van de Hollandse barok: rechte vakken doorkruist door diagonale paden en omlijst door bomen in strak plantverband. Het was kortom een wiskundig spel, waardoor de stijl ook wel ‘geometrisch’ wordt genoemd. Op een schilderij van Gerrit Berckheyde (zie onder) is dat allemaal mooi te zien. Ook kun je daarop goed zien hoe het huis Elswout op een soort terras lag in een verder afgevlakt terrein. Hier lagen ooit de oude duinen die werden afgegraven. Het zand werd verkocht aan Haarlem en Amsterdam die het gebruikten voor het bouwrijp maken van de kavels aan de grachten en ook het dempen van sommige Amsterdamse grachten. Voor het transport van het zand werd gebruik gemaakt van de nu nog bestaande Brouwersvaart en Marcelisvaart richting Haarlem.

Blik op landgoed Elswout in Overveen. Schilderij door Gerrit Berckheyde (1638 – 1698).

Veel uit de zeventiende eeuw is verdwenen maar het poortgebouw en de twee koetshuizen dateren nog uit deze Gouden Eeuw. Ook aan de structuur van het park kun je nog wel zien dat hier ooit van rechte lijnen werd gehouden. De lanen aan de straatzijde verdelen het groen in lange rechthoeken, ook overblijfselen uit de vroegste aanleg van Elswout.

In de jaren tachtig van de achttiende eeuw, Elswout is dan in handen van Jacob Boreel, vindt er een grote transformatie van het landgoed plaats. Vermoedelijk door bemoeienis van de uit Duitsland afkomstige landschapsarchitect J. G. Michael krijgt het groen op Elswout een landschappelijk aanzicht. Natuuridealen die in Engeland tot ontwikkeling waren gekomen, en die Michael ook daar bestudeerd had, vielen ook op het vasteland in goede aarde.

Parken in de landschapsstijl moesten er natuurlijk uitzien. En je moest er iets kunnen beleven tijdens een wandeling, bijna zoals ‘in het wild’. Omdat allemaal te bereiken was er op Elswout echt groot grondverzet nodig. De schijnbare natuurlijkheid zoals we die nog steeds kunnen zien in bijvoorbeeld het Zwitserse stuk, is eigenlijk een kunstwerk.

In het bos bij landgoed Elswout , ca. 1780. Collectie Noord-Hollands Archief.

Op Elswout is een klein Zwitserland geschapen met bemoste ‘bergen’ en Zwitserse bruggen. In de achttiende eeuw was er ook nog een ‘boschspelonk’ (een soort grot) die een wandeling door het park spannender maakte. Wisselend perspectief, natuurlijk effect en drama spelen een grote rol in de Engelse landschapsstijl. Waterpartijen kregen daarom een natuurlijker aanzien. Er kwamen kronkelende beekjes en een vijver die er uit ziet als een meer. Monumentale rechte lanen bleven gespaard maar verder werden de paden slingerend, zodat je voortdurend een andere blik op de omgeving (en het huis!) had. De spiegeling van het Grote Huis in de vijver is op sommige plekken haast magisch.

De volgende grote ingreep op Elswout is de sloop van het oude huis en de bouw van het huidige. Wat nu het Grote Huis genoemd wordt dateert van rond 1882 en is van de hand van architect Constantijn Muysken. Hij ontwierp ook de Oranjerie en de modelboerderij. Muysken werkte in opdracht van de schatrijke eigenaar Willem Borski. Bij het overlijden van Borski was Elswout echter nog niet af. Zijn zus, die het geheel erfde, verbleef regelmatig op het naast gelegen Duinlust. Zij liet Elswout niet afbouwen. Wel werden er, om een beetje een bewoonde indruk te wekken, gordijnen op de ramen geschilderd.

Nadat er in de twintigste eeuw tal van instituten in hebben gehuisd wordt Staatsbosbeheer uiteindelijk eigenaar. Heel bijzonder is dat toen ook de oorspronkelijke ontwerpen zijn teruggevonden die Muysken had gemaakt voor het interieur van het Grote Huis. Aan de hand van dit decoratie-programma is door een projectontwikkelaar de afgelopen jaren gewerkt aan het afbouwen van Elswout.

Gezicht op het huis van de buitenplaats Elswout, ziende over de hertenkamp, naar het westen, ca. 1900-1920. Collectie Noord-Hollands Archief.

Meer informatie

Meer informatie is te vinden op de website van Staatsbosbeheer: www.staatsbosbeheer.nl

Publicatiedatum: 15/03/2012

Aanvullingen

Vul deze informatie aan of geef een reactie.

Plaats een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Vereiste velden zijn gemarkeerd met *. Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd.