7 min

‘Haerlem’, dat een fraai onderkomen heeft in De Hoofdwacht, een historisch pand op de hoek van Grote Markt en Smedestraat, telt om en nabij de 1500 leden. Dat is best veel. Voorzitter Martin van Bleek heeft daar wel een verklaring voor. “Haarlem heeft een binnenstad die behoorlijk goed bewaard is gebleven. Alleen in het Raakskwartier, een gebied in het centrum, waar een school is gesloopt en nu onder andere het stadhuis staat, is het stratenpatroon veranderd. Maar in de binnenstad is dat een uitzondering.”

Overigens, zo voegt hij er meteen aan toe, houdt de vereniging zich niet alleen met de binnenstad bezig, maar met het héle grondgebied van de gemeente Haarlem, dus ook met een wijk als Schalkwijk, die een bijzondere bebouwing heeft.

Vereniging Haerlem, 1905. Collectie Noord-Hollands Archief / Beeldcollectie van de Historische Vereniging Haerlem te Haarlem, Inventarisnummer 14

Verborgen schatten

Op haar website laat de vereniging weten dat Haarlem zoveel méér te bieden heeft dan ‘de bekende gebouwen, museums en hofjes.’ Van Bleek legt uit: “Haarlem kent veel verborgen gebouwen, wat je overigens bij méér middeleeuwse binnensteden ziet. Achter moderne gevels, of ze nu 19^e of 20^ste eeuws zijn, gaan vaak oudere gebouwen schuil. Niet iedereen kent bijvoorbeeld de hofjes die achter een dichte deur liggen. En ook de Koepelgevangenis was lang een gesloten complex. Mensen kenden de koepel wel, maar wat er achter die muren schuil ging, was bij de meeste mensen onbekend, terwijl je het gebouw nu wel kunt bezoeken.” Om die geschiedenis zichtbaar te maken, heeft de historische vereniging bijvoorbeeld een boekje gemaakt over de Haarlemse brouwgeschiedenis. “Soms geeft een gevelsteen aan dat daar een brouwerij zat, maar hoeveel mensen weten dat?”

Wederopbouw

“Of er nog onontgonnen terreinen zijn?” De voorzitter denkt even na. “Als historische vereniging weet je nooit genoeg. Er komt altijd wel iets naar boven, er wordt altijd wel een archiefstuk ontdekt. Maar we hebben ons nu ook verdiept in de architectuur van de Wederopbouw, dus alles wat tussen 1945 en 1965 is gebouwd. Onze werkgroep Gebouw en Omgeving heeft dat onderzocht en aan de gemeente voorgesteld om bepaalde panden op de monumentenlijst te plaatsen. Daar hebben we nu ook een vouwkaart van gemaakt, zodat je die panden zelf kunt bekijken.”

Voorgevel met ingangspartij, lijstgevel met houten balustrade en balkon, en rechter zijgevel met 13e eeuwse metselwerk. Beeld: Rijksdienst van het Cultureel Erfgoed, CC BY-SA 4.0

Jonge monumenten

Verder is de vereniging nog van plan om de bouwkunst van ná 1965 te onderzoeken, ook al is het volgens Van Bleek, die architectuur en restauratie in Delft studeerde, wel lastig om eigentijdse architectuur op waarde te schatten. “Als je uitlegt waarom een pand uit de wederopbouw een monument zou moeten worden, krijg je vaak als antwoord: ‘Hoe kan iets een monument zijn dat ik zelf heb zien bouwen.’ We zijn immers opgegroeid met het idee dat een monument minstens vijftig jaar oud moet zijn.”

Van Bleek merkt dat de waardering voor de Wederopbouw groeiende is. Dat vindt hij een goede zaak, want de ‘omloopsnelheid’ van gebouwen, oftewel hoe lang ze meegaan, is in de loop van de tijd een stuk korter geworden. “Gebouwen van ná 1945 gaan veel eerder op de schop dan gebouwen uit eerdere periodes.”

Interieurs

Ook aan Haarlemse interieurs willen de Haarlemse historieliefhebbers meer aandacht besteden. “Dat is een onderbelicht onderwerp. Kerkinterieurs kennen we vaak wel, maar er zijn ook waardevolle interieurs van bijvoorbeeld kantoorgebouwen, waar we nog veel te weinig van weten. Daar willen we graag wat meer inzicht in krijgen, samen met andere partners, zoals de gemeente.”

Historische Vereniging Haerlem telt verschillende werkgroepen, zoals de Historische Werkgroep, die al honderd publikaties op haar naam heeft staan, waaronder een boekje met de belangrijkste wapenfeiten van Haarlem: de Canon van Haarlem. Het boekje behandelt de Haarlemse geschiedenis in een notendop. Daarnaast is bij De Hoofdwacht nog een beknopte geschiedenis in zakformaat verkrijgbaar onder de titel ‘De kleine geschiedenis van Haarlem voor dummies’.

Schouw met potkachel in de “voorkamer” op de begane grond van de Hoofdwacht in Haarlem. Beeld: Dqfn13, via Wikimedia Commons, CC BY-SA 4.0

Ontsierende dakopbouwen

Weer een andere werkgroep, Gebouw en Omgeving, wil het Haarlems stadsgezicht beschermen. “Haarlem is een beschermd stadsgezicht,”  legt Van Bleek uit. “Dat betekent niet dat er een kaasstolp overheen ligt, maar als je een dak wilt bebouwen, moet je eerst kijken wat dat voor de omgeving betekent.”

“Neem nou die nieuwe dakopbouw aan de Kinderhuisvest. Als je op de Zijlbrug staat en naar links kijkt, dan zie je een homogene gevelwand, met uitzondering van een uit zijn voegen geschoten dakopbouw. Daar is destijds wel tegen geprotesteerd, maar er is toch een vergunning voor afgegeven. Een paar jaar geleden is er vergunning aangevraagd voor een dakopbouw op het pand daarnaast. De gemeente heeft daar ook toestemming voor gegeven, met als argument dat die tweede opbouw de eerste ‘minder erg’ zou maken.”

Voor de historische vereniging was dat reden, nu er aan de andere kant een derde aanvraag voor een dakopbouw is gedaan, om samen met Heemschut bezwaar te maken. “Wij vinden dat je naar de karakteristiek van het stadsgezicht moet kijken, kortom, of de nieuwbouw wel in verhouding is. Als je bijvoorbeeld in zo’n hofje aan de andere kant staat, zie je alleen die grote dakopbouw. Daarom zeggen wij: jongens, kijk wat je doet. Ontwikkelingen moeten kunnen, maar wel met respect voor het beschermd gezicht.”

Molen de Adriaan, Haarlem. Foto: Judith van Amelsvoort, 2022.

Kleuren herstellen

Maar dat is niet het enige dat de vereniging doet. Zo is er ook een werkgroep die oude gevelstenen en gevelreclames weer in oude luister herstelt. “De Hertog van Brandenburg, een gevelsteen op een pand van de Teylers Stichting in de Damstraat, is opnieuw in kleur gezet, net als het Gasthuispoortje. Ook de geveltekens op gebouw Zegelwaarden aan de Bakenessergracht, waar de PTT ooit postzegels bewaarde, zijn gerestaureerd.”

Overigens pleit de vereniging ook voor het aanbrengen van nieuwe geveltekens. “Martin Busker, drijvende kracht achter de gevelstenenwerkgroep, heeft er bijvoorbeeld voor gezorgd dat in de nieuwbouw aan de Leidsevaart twaalf nieuwe gevelstenen zijn aangebracht. Ze refereren aan de tijd dat hier nog een remise stond. Door geveltekens te restaureren, komen gevel en architectuur weer tot leven.”

Gevelsteen op Frankestraat 27, Haarlem. Lijnwaadpakkerij 1750 . Beeld: Marion Golsteijn, via Wikimedia Commons,CC BY-SA 4.0

Jonge Muggen

En dan is er ook nog een werkgroep, Jonge Muggen, die zich inspant om jonge Haarlemmers bekend te maken met de rijke geschiedenis van Haarlem. “We werken daarbij samen met scholen en Museumnacht Kids, een evenement dat elk jaar door de musea wordt georganiseerd.”

Zo hebben leden van de werkgroep  jongeren verteld over het Beleg van Haarlem, Kenau van Hasselaar en Oom Gips, een militaire arts die ontdekte hoe je met gips botbreuken kunt behandelen. “Niet dat al die jongeren ineens lid worden, want dat is niet zo cool, maar het is ook onze doelstelling om aandacht voor de geschiedenis te bevorderen. En als je niet bij de jeugd begint, heb je ze straks ook niet.”

De Omgevingswet

Tot slot wil hij graag nog even kwijt dat ‘Haerlem’ inmiddels nauw samenwerkt met andere historische verenigingen van Zuid-Kennemerland. “We komen regelmatig bij elkaar om te overleggen over grensoverschrijdende projecten, maar ook om te praten over de gevolgen van de nieuwe Omgevingswet. Die wet geeft historische verenigingen meer mogelijkheden om te participeren in nieuwbouwplannen.”

In zijn werk als erfgoedadviseur in de provincie Gelderland, heeft Van Bleek veel te maken met deze nieuwe wet die in januari 2023 in werking moet treden en 26 bestaande wetten vervangt. Vanwege de complexiteit is de wet al verschillende malen uitgesteld en volgens ambtenaren is de ICT nog steeds niet op orde. Maar als het dan toch allemaal doorgaat, dan wil Van Bleek verenigingen, die nog niet zo met die Omgevingswet bezig zijn, graag helpen ‘hun rol op te pakken.’

Auteur: Arnoud van Soest
Met dank aan Martin van Bleek, voorzitter van de Historische Vereniging Haerlem.

Bent u lid van een historische vereniging of met geschiedenis bezig? Schrijf u dan nu in voor onze nieuwsbrief (eens per kwartaal) voor verenigingen en (amateur-)historici!

Publicatiedatum: 18/10/2022