5 min

Het hele verhaal van de dam draait om water. Rivierwater dat een weg naar zee zoekt. De inwoners van Heicop (de polders bij De Meern) krijgen wateroverlast wanneer vanaf de negende eeuw de Kromme Rijn geleidelijk dichtslibt en omstreeks 1150 de mond van de Oude Rijn verzandt. Tot overmaat van ramp komt er in de Hollandse IJssel bij Hoppenesse (dit is bij Nieuwegein) een dam. In 1285 geeft de bisschop van Utrecht de inwoners van Heicop toestemming om een wetering te graven naar de Vecht bij Breukelen. Deze wetering moet het overtollige water afvoeren.

Detail van een kaart van Danckersz uit 1636. De kaart is vervaardigd in opdracht van de commissie voor het Zand- en Jaagpad van Breukelen naar Ouderkerk. Het Zand- en Jaagpad liep over de omstreeks 1524 aangelegde ‘Benninckxdam’, een van de drie dammen die in opdracht van Jan Benningh waren aangelegd om illegaal geloosd Heicops water tegen te houden. De dam, met sluis en brug, bleef tot 1649 in gebruik. Danckersz was landmeter in dienst van Amsterdam. Benninghs dam in de Bullewijk bij Ouderkerk is op zijn kaart duidelijk aangegeven. De kaart maakt deel uit van de permanente expositie van het Gemeentelijk Historisch Museum Ouder-Amstel. Beeld: Piet Roos.

Heicopse Wetering naar de Vecht

De Heicopse Wetering of Heicop loopt grofweg van de Oude Rijn, ten oosten van een dam bij Harmelen, de Helsdam, in een rechte lijn langs Kockengen. Ten noorden daarvan buigt de wetering naar het oosten af, snijdt het riviertje de Aa aan en komt bij Breukelen in de Vecht. Het laatste stuk heet tegenwoordig nog Grote Heicop.

Afwatering naar de Amstel

Niet alleen Heicop kampte met wateroverlast. Ook elders in Utrecht was dat het geval. In 1413 verleent de Hollandse graaf Willem VI “hen die gelant sijn in Reyerscoop, in Bijlevelt, in Achthoven ende in Mastwijck” het recht een watergang te graven vanuit de Oude Rijn tot in de Amstel bij Nes, ten noorden van Uithoorn. Ze moeten er overigens flink voor betalen. Nu komt er ook een dam ten westen van Harmelen: de Haanwijkerdam. Vanuit de Oude Rijn tussen Helsdam en Haanwijkerdam wordt een wetering gegraven, de Bijleveldse Wetering of Bijleveld, evenwijdig aan en op korte afstand van de Heicop. Dit is nog prachtig te zien vanaf de brug in de N401 bij Kockengen. De Bijleveld loopt daarvandaan verder langs Wilnis en Waverveen naar Nessersluis.

Slopen van dammen

Aangezien de Vecht nauwelijks water voert proberen de Heicoppers regelmatig water naar de Amstel af te leiden. De verbinding met de Aa is daarbij van cruciaal belang. In 1424 verkrijgt Holland het recht om een dam te leggen in de Aa bij Breukelen, om zo de weg naar het noorden – via Aa, Kromme Angstel, Holendrecht en Gein – af te sluiten. Echter in 1452 verwerven de Heicoppers het schouwrecht (het recht om er inspecties uit te voeren) ten noorden van die dam, en nemen de dam weg. Daarop leggen de Hollanders nog noordelijker een nieuwe dam bij Nieuwer ter Aa. De Heicoppers kopen in 1484 het schouwrecht van de Angstel tot bij Loenersloot en nemen de noordelijke dam ook weg.

De dam van Benningh heeft plaatsgemaakt voor de Kerkbrug in Ouderkerk. Die brug ligt er nog. Ouderkerkers spreken van Korte Brug, ter onderscheiding van de inmiddels verdwenen Lange Brug over de Amstel. Beeld: Piet Roos.

Jan Benningh komt in actie

Abcoude, dat weliswaar bij het Sticht hoort maar het recht heeft om bij Diemen en Zeeburg te lozen en waterstaatkundig dus de Hollandse kant kiest, legt nu een dam in de Angstel. Deze dam wordt herhaaldelijk doorgestoken. Een ander regelmatig terugkerend conflictpunt is de Joostendam, de smalle strook tussen Heicop en Bijleveld ten noorden van Kockengen.

Dat doorsteken gebeurt natuurlijk als er hoge waterstanden zijn en het baljuwschap Amstelland (Ouder-Amstel, Nieuwer-Amstel, Waverveen en Diemen) en Amsterdam toch al veel wateroverlast hebben. Jan Benningh (ook geschreven als Benning, Benninck,  Banning, Banninck), ex-schout van Amsterdam, raadsheer aan het Hof van Holland, getrouwd met een rijke boerendochter uit Diemen en bezitter van veel grond in Nieuwer-Amstel (Amstelveen), krijgt er genoeg van. Hij heeft dan al eerder orde op waterstaatkundige zaken gesteld in Nieuwer-Amstel en een eind gemaakt aan wateroverlast vanuit Woerden. In 1522 begint hij het Sticht te dreigen door grondwerk voor een dam in de Holendrecht te laten verrichten, wat weinig uithaalt. In 1524 legt hij, op Hollands gebied, drie dammen: in het Gein, de Bullewijk en de Oude Waver. Het Sticht blijft nu zitten met veel wateroverlast.

Keizer Karel V neemt besluit

Na veel gelobby door Benningh in het Brusselse, waar keizer Karel V zijn hof houdt, vaardigt de keizer een octrooi uit, waarin een college wordt ingesteld met als taak te waken tegen invoer van onrechtmatig water in Amstelland. Hierna worden de dammen in het Gein en de Oude Waver waarschijnlijk spoedig weggenomen. De dam in de Bullewijk nabij het centrum van Ouderkerk wordt pas in 1649 geslecht. Tot die tijd is de sluis daarin voldoende machtsmiddel om Utrecht onder druk te zetten: de verbinding tussen Amsterdam en Utrecht loopt daarlangs.

In een vroegere bedstee in het museum in Ouderkerk staat een display van een oude landkaart. Daarop zijn de belangrijkste gebeurtenissen in dit verhaal aangegeven. De plaatsen waar die zich afspeelden zijn met lampjes gemarkeerd. Beeld: Piet Roos.

Houten ophaalbrug in plaats van dam

Tegelijk met het wegnemen van de ‘Benninckxdam’ verdwijnt het voetgangersbruggetje bij de kerk. Dat wordt vervangen door de houten ophaalbrug die er vrijwel ongewijzigd nog steeds ligt.

In het Gemeentelijk Historisch Museum in Ouderkerk wordt deze geschiedenis fraai verbeeld en uitgelegd door middel van een display van een oude kaart waarop met lampjes de dammen en de ‘plaatsen delict’ opgeroepen kunnen worden. Dit museum ligt vlakbij de ophaalbrug die in de plaats is gekomen van de ‘dam van Benningh’. Iets verderop ligt de woonwijk die naar hem genoemd is.

Auteur: Piet Roos.

Publicatiedatum: 01/02/2011