In de Amstelveense Dorpskerk worden nu gaatjes gevuld

De Dorpskerk in het oude hart van Amstelveen is waarschijnlijk al het vierde kerkgebouw op deze plek. De opeenvolgende godshuizen bepalen hier al acht eeuwen lang het aanzien van het Dorpsplein én het ritme van het leven. Hoewel het huidige gebouw na herbestemming niet meer als kerk in gebruik is, zijn er nog veel oude elementen intact gebleven. Deze vertellen ons over de geschiedenis van ‘Nieuwer-Amstel’, zoals Amstelveen tot 1964 heette.

8 min

Rond het jaar 1000 is er voor het eerst sprake van bewoning in de streek rondom Amstelveen. Het is een moerassig gebied, waar veel grond ontgonnen moet worden om er comfortabel te kunnen leven. Dit is een proces dat eeuwenlang duurt, maar niet zonder succes. Rond 1300 wonen er voldoende mensen om er een zelfstandig rechtsgebied van te maken met een eigen bestuur: Nieuwer-Amstel. En natuurlijk wordt daar ook een kleine kapel gebouwd, een filiaal van de Urbanuskerk in Ouderkerk. Waar deze eerste kerk uit 1319 precies staat, is niet helemaal zeker. Maar het zou heel goed kunnen dat dat op de plek is van de huidige Dorpskerk.

Slechts honderd jaar later, in 1420, raakt de kapel volledig verwoest. In 1447 verrijst er een tweede kerk op dezelfde plek, die er tot het einde van de zestiende eeuw zal staan. Ondertussen ontwikkelt het dorp zich rondom de kerk, die het ritme van het dagelijks leven in Nieuwer-Amstel bepaalt. Het leven van de dorpsbewoners is ingericht rondom de verschillende kerkdiensten en bedestonden, die vorm geven aan een christelijk leven. Ook tijdens huwelijken en begrafenissen speelt de kerk natuurlijk een belangrijke rol in het dorp.

Het huidige Dorpsplein met de Dorpskerk en Museum JAN. Foto: Sarah Remmerts de Vries.

Van katholiek naar protestants

Aan het einde van de zestiende eeuw gaat er een andere wind waaien in ons land. Het protestantisme komt op en gaat de strijd aan met het heersende katholieke geloof. Tijdens Beeldenstormen worden katholieke kerken geplunderd en van hun ornamenten ontdaan. Dit lot treft ook de Amstelveense kerk in 1568, die de gebeurtenis niet meer te boven komt en steeds verder in verval raakt. Het wordt tijd voor een nieuw gebouw, dat tussen 1591 en 1592 verrijst op de terp aan het Dorpsplein. De kerk is te herkennen aan haar spitse toren. Om de kerk heen ligt een kerkhof, maar de dorpsnotabelen krijgen een graf in de kerk. Op het plein voor de kerk staat een waterput met een zeshoekige opbouw. De basis van deze put is tijdens opgravingen teruggevonden.

Vanaf omstreeks 1600 staat de rechtkamer (het latere rechthuis) tegenover de kerk. Hier woont de schout van Nieuwer-Amstel, die belast is met bestuur, rechtspraak en het bewaren van de openbare orde. Niet voor niets vormt een galg, waar een afschrikwekkende werking vanuit gaat, destijds het middelpunt van het Dorpsplein. Naast de kerk, aan de doorgaande weg tussen Amsterdam en Leiden, liggen enkele herbergen waar reizigers wat kunnen drinken en hun paarden laten uitrusten. Voor hen is er ook een (hoef)smid en een zadelmakerij aanwezig. Langzaam openen zelfs een bakker en een slachter hun deuren, als blijkt dat er wat te verdienen valt. Het grootste deel van het dorp is in deze tijd nog boer, maar veel boeren hebben een dubbel beroep als jager, visser of herbergier.

Gezicht op het dorp Amstelveen met de 16e-eeuwse kerk, 1650. Collectie Atlas Splitgerber, Stadsarchief Amsterdam.

Oorlog en brand

Het kerkgebouw wordt in 1641-1642 gerestaureerd en krijgt dan twee klokken in de toren, waarvan de grootste nog steeds in de huidige toren hangt. Op deze klok van maar liefst 518 kg is te lezen dat hij door Everhard Splinter in Enkhuizen gemaakt is. De kleine klok van 108 kg vermeldt de namen van de heren die verantwoordelijk zijn geweest voor het herstel van de kerk: schout Franciscus van Marcken en kerkmeester Wilhelmus Nicolaas Ket. Beide klokken worden drie eeuwen later tijdens de Tweede Wereldoorlog door de Duitsers geroofd en daarna weer met veel moeite teruggehaald naar Amstelveen. De kleine klok blijkt dan echter gescheurd te zijn, dus wordt vervangen door een ander exemplaar.

In de eeuwen na de restauratie krijgt de kerk van Nieuwer-Amstel veel te verduren. In 1787 raakt het godshuis ernstig beschadigd door Pruisische troepen, die een opstand van patriotten tegen stadhouder Willem V de kop in proberen te drukken. Vijf jaar later legt een grote zomerbrand een aanzienlijk deel van het dorp in de as. De brand ontstaat in een wasblekerij, waar kaarsen worden gemaakt, en slaat snel over naar de dicht op elkaar gebouwde huizen. De kerk blijft gespaard, maar het Oude Dorp moet opnieuw opgebouwd worden. Hiervoor wordt een landelijke collecte georganiseerd, waarbij prenten met een afbeelding van de brand verkocht worden om geld in te zamelen. Na de brand krijgt het dorp ook een brandsein op het Dorpsplein.

Aanval door Pruissische troepen op Amstelveen, september 1787. Collectie Atlas Dreesmann, Stadsarchief Amsterdam.

Het dorp groeit

Maar ondanks het geluk tijdens de brand, zal ook de zestiende-eeuwse kerk de tand des tijds niet doorstaan. Als het gebouw in 1866 gesloopt wordt, verrijst er voor de vierde keer een nieuw godshuis aan het Dorpsplein. Dit is de nog steeds bestaande Dorpskerk, die in 1867 in gebruik wordt genomen. De kerk heeft aanvankelijk geen toren, maar een sierlijke dakruiter. Pas in 1918 wordt voor de ingang een toren geplaatst met klokken en een uurwerk. Als negen jaar later de bliksem een flink gat in de toren slaat, moet de bovenkant herbouwd worden. Dan krijgt de toren de strakke vorm die hij nu nog steeds heeft.

De toren van de kerk heeft tegenwoordig een strakke uitstraling. Foto: Sarah Remmerts de Vries.

Ondertussen wordt de kerk in 1925 uitgebreid om het aantal gelovigen te kunnen huisvesten. Dat jaartal is niet toevallig gekozen, want door de nabijheid van Amsterdam en Schiphol ontwikkelt Amstelveen zich op dat moment snel. In 1924 wordt gestart met de aanleg van tuindorp Keizer Karelpark onder het Oude Dorp, waardoor het aantal inwoners flink toeneemt. Het Dorpsplein wordt ook voor hen het hart van het dorp. Naast de kerk staat dan de Piet Heinschool, die van 1907 tot 1949 in gebruik is. Evenals de boek- en sigarenhandel van Jac Wilhelmus, waar vanaf 1923 de redactie van het Amstelveensch Weekblad kantoor houdt. Tegenwoordig zijn deze panden in gebruik als Museum JAN voor beeldende kunst, glaskunst en design.

Naast de Dorpskerk staat de oudste school van Amstelveen: de Piet Heinschool. De letters ‘O.L. School’ boven de deur staan voor ‘Openbare Lagere School’. Foto: Sarah Remmerts de Vries.

En de kerk? Die staat er ook nog steeds, maar is niet meer in gebruik als godshuis. Het negentiende-eeuwse gebouw wordt in 2004 nog gerenoveerd, maar vanwege het dalende aantal kerkgangers door de Protestantse Kerk Nederland (PKN) afgestoten. Op 9 januari 2011 vindt de laatste eredienst plaats in de Amstelveense Dorpskerk. Het jaar daarvoor is het gebouw dan al aangemerkt als gemeentelijk monument. Het wordt verkocht aan een tandartspraktijk. Die bestemming lijkt het gebouw tegenwoordig nog steeds te hebben, want er zijn allerlei tandheelkundige bedrijven in het pand gevestigd. Maar ook The Yoga Church, waar je uiteenlopende yogalessen kunt volgen.

De kansel staat nog op de originele plaats, op de plek van het altaar bevindt zich nu een balie. Het gewelfde plafond is nog in originele staat. Foto: Sarah Remmerts de Vries.

Rust op het plein

Aan de buitenkant is het gebouw nog steeds als kerk te herkennen, maar binnen zijn aardig wat veranderingen doorgevoerd. De houten kansel is op zijn eigen plek tegen de achterwand blijven staan, maar op de plek van het altaar bevindt zich nu een balie. Het orgel uit 1960 heeft plaatsgemaakt voor een balkon met uitzicht op de oude kerkzaal. Hoewel de muren nu moderne kleuren dragen, zijn de beschilderde gewelven van het plafond nog in oude staat.

Grafstenen op de vloer vormen tastbare verwijzingen naar het verleden. Foto: Sarah Remmerts de Vries.

Maar de duidelijkste elementen die wijzen op een vorig leven als kerk zijn te vinden bij de ingang. De vloer naast de balie bij de entree bestaat uit grafstenen van onder meer ‘Martinus van Hasselt met zyne familie’. In de ruimte onder de toren is een grafteken te zien van Johan van Broekhuizen (overleden in 1707), die vroeger naast de kansel gestaan heeft. Dit grafteken is in 1767 opgericht door Mr. Abraham Calkoen, baljuw en dijkgraaf van Amstelland. Ertegenover is een steen uit 1643 in de muur gemetseld ‘Voor De Dienaers Des Goddelicken Woordt’. Deze elementen herinneren nog aan de zestiende-eeuwse voorganger van de huidige kerk.

Links: grafteken van Johan van Broekhuizen. Rechts: steen ‘Voor De Dienaers Des Goddelicken Woordt’. Foto’s: Sarah Remmerts de Vries.

Niet alleen de kerk is veranderd, maar ook Amstelveen zelf. Met zo’n 95.000 inwoners mag de gemeente onder de rook van Amsterdam geen dorp meer heten. Ook het Oude Dorp wordt tegenwoordig overschaduwd door het enorme Stadshart met zijn winkels en uitgaansgelegenheden. Maar het Dorpsplein heeft zijn historische charme behouden en trekt op mooie weekenddagen nog steeds stadsbewoners en dagjesmensen. Naast de kerk kijkt het moderne beeldhouwwerk ‘Dandy’ tevreden uit over het plein. Er heerst nu meer rust hier – en eigenlijk is dat best heel fijn.