6 min

Als je de Verkade Experience van het Zaans Museum binnenstapt, hoor je het meteen: hier draaien nog échte machines. Het zijn er slechts twee, wat het geluid tot een fractie van de werkelijke kakofonie in de oude Verkadefabriek beperkt, maar het is genoeg om de aandacht van de bezoeker te trekken en vast te houden. Want de talloze buizen, lopende banden en mengmachines lokken je naar zich toe, om te kijken wat er gemaakt wordt. Pas als je dichterbij komt, blijken de goudgele Mariabiscuitjes en glimmende chocoladerepen een plastic illusie – maar wel een heel overtuigende.

L. van Leer en CO, Beschuitpakkerij, oude fabriek. Foto: Zaans Museum, Zaandam (collectie SBCEV).

In de nagebouwde fabriek stap je in de vroege twintigste eeuw. Dat is niet voor niets, want Verkade start in 1911 met de productie van koekjes. De vraag blijkt zo groot, dat het assortiment na vijf jaar al uit negentien soorten biscuits bestaat. De verkoop blijft toenemen en wordt tussen 1913 en 1918 vertienvoudigd. Dat heeft de fabriek aan de Zaan te danken aan de Eerste Wereldoorlog, die ervoor zorgt dat de invoer van biscuits uit Engeland wegvalt. Maar diezelfde oorlog creëert ook een tekort aan meel en gist, waardoor Verkade het bakken van brood noodgedwongen moet stilleggen. Suiker is er wel, dus start de Verkadefabriek in het laatste oorlogsjaar met het maken van ‘suikerwerken’: het begin van de beroemde chocoladerepen.

Verkade’s Biskwie-Fabriek, gezien vanaf de Zaan, ca. 1920-1940. Collectie Gemeentearchief Zaanstad.

Suikerwerken langs de Zaan

Verkades eerste echte Suikerwerk-, Toffee, en Chocoladefabriek verrijst in 1937 langs de Zaanoever. Het is een enorm gebouw van wel vier verdiepingen hoog, waarin de modernste machines van dat moment staan. Deze grote investering wordt al snel terugverdiend: in de eerste drie jaar na de opening van de fabriek verviervoudigd de omzet. De zoetwaren worden geproduceerd door jonge meisjes uit de Zaanstreek en Amsterdam, die vanaf de jaren twintig elke ochtend in groten getale naar de fabriek afreizen om te werken. De Verkadefabriek is destijds één van de eerste firma’s die vrouwen in dienst neemt, waardoor de ‘Meisjes van Verkade’ een begrip worden in Nederland.

Cas Oorthuys, Beschuitfabriek, rollenverzending. Foto: Zaans Museum, Zaandam (collectie SBCEV).

Een Verkademeisje, dat van 1915 tot 1918 in de biscuitfabriek werkte, vertelt: ‘Om half zeven ’s ochtends ging ik al van huis. Ik woonde op de Lindengracht in de Jordaan en dan moesten we naar het station lopen. We liepen dan met een paar Verkade-meisjes. In de houten trein, dat was een aparte trein waar zowel meisjes van Verkade, mannen van de Hembrug en meisjes van Verblifa uit Krommenie in stapten, reisden we dan naar Zaandam.’ De meisjes zijn goedkope arbeidskrachten, die vlug en nauwkeurig hun werk doen. Zelfs in het weekend: ‘Op zaterdag werkten we ook gewoon tot zes uur. We hadden alleen zondag vrij.’

P.P. de Jong Spies, Controle bij Biscuitoven. Foto: Zaans Museum, Zaandam (collectie SBCEV).

Koekenbaksters

Maar hoe maken de Meisjes van Verkade nou die overheerlijke koekjes? In de Verkade Experience kun je het hele productieproces, van het mengen van de rauwe ingrediënten tot het inpakken van de gebakken Mariabiscuits, op een machine uit de jaren vijftig volgen. Allereerst wordt een deeg gemaakt van meel, suiker, plantaardig vet en water, dat uitgerold wordt tot een deeglaken. Om het deeglaken de juiste dikte te geven, gaat hij door meerdere walsen heen en wordt hij strakgetrokken op een transportband. Vervolgens worden met een snijvorm de biscuitjes uit het uitgerolde deeg gestoken, waarbij ook de naam van het koekje op het deeg verschijnt. De biscuitjes gaan verder naar de industriële gasoven, terwijl de deegresten terug de machine in gaan om opnieuw gebruikt te worden.

De biscuitafdeling van de Verkade Experience. Foto: Zaans Museum.

Sommige koekjes, zoals de Café Noir, mogen daarna nog door naar de glaceerafdeling in het hart van het gebouw. Daar worden de koekjes met de hand van een fijn laagje glazuur voorzien. De meisjes halen de koekjes door een bakje met glazuur heen en strijken het suikerlaagje met een houten blokje glad. Dat gaat op deze manier lang door, want pas in 1956 komt er een speciale machine voor het glazuren van de koekjes. Je kunt het bakken en inpakken van de koekjes ook zelf proberen in de Verkade Experience, om te kijken of je geschikt bent voor het werk van een Verkademeisje.

Biscuit op weg naar de oven. Foto: Sarah Remmerts de Vries.

‘Op de chocolade’

Meisjes die niet ‘op de biscuit’ werken, houden zich bezig met de productie van chocolade en waxinelichtjes. Hoewel dat laatste een beetje vreemd lijkt, maakt Verkade destijds nog veel meer producten dan alleen zoetwaren. Maat het gaat ons nu om de chocolade, dus we lopen door naar de nagebouwde chocoladefabriek, waar de machines een complete productielijn uit de jaren dertig vormen. Natuurlijk begint het allemaal bij de cacaobonen, de basis van chocola. Cacaobonen worden over de hele wereld rond de evenaar verbouwd, maar die van Verkade komen uit West-Afrika. Pas na het plukken, fermenteren en drogen komen ze naar Nederland toe.

In de Verkade Experience toont een complete productielijn uit de jaren dertig hoe de chocola gemaakt werd. Foto: Zaans Museum.

Eenmaal in de Verkadefabriek aangekomen, gaan ze tien tot vijftien minuten in een trommelbrander, zodat ze er donkerbruin geroosterd uitkomen. Vervolgens worden de bonen in een maalmachine gebroken, waarna de doppen eruit gezeefd kunnen worden. De stukjes cacaoboon die overblijven, ‘nibs’ genaamd, worden in de cacaomolen vermalen. Daar ontstaat cacaomassa, die bij een temperatuur van 36 graden Celsius vloeibaar wordt. In de ‘melangeur’ worden andere grondstoffen, zoals cacaoboter, suiker en melkpoeder, door de cacaomassa gemengd. De chocolade wordt glad gewalst, nog een extra keer gekneed in de ‘conche’ en op de juiste temperatuur gebracht voor het gieten in de vormen. Na het afkoelen kan hij weer uit de vorm worden getikt en is dan klaar om ingepakt te worden in een leuke wikkel.

De chocoladerepen op de lopende band. Foto: Sarah Remmerts de Vries.

Beleef het bedrijf

En die heerlijke chocoladerepen worden al ruim een eeuw lang graag gekocht. Volgens velen maakt Verkade zelfs ‘de lekkerste koekjes en chocola van Nederland’. Dankzij de jarenlange ervaring waarmee Verkade Nederland van lekkernijen voorziet, ontvangt de firma in 1950 het predicaat ‘Koninklijk’. Koninklijke Verkade beheert tegenwoordig, naast zijn eigen koekjes en chocolade, bekende merken zoals Sultana, Godiva en McVitie’s. Het bedrijf, dat onderdeel is van wereldwijde snackproducent Pladis, heeft momenteel nog zo’n 300 werknemers in dienst in het kantoor en de fabriek aan de Westzijde in Zaandam. In 2011 vierde Verkade hier zijn 125-jarig jubileum.

L. van Leer en Co, Chocoladefabriek, pakkerij suikerwerk. Foto: Zaans Museum, Zaandam (collectie SBCEV).

Je kunt je voorstellen dat er na 125 jaar ook een flinke bedrijfscollectie is opgebouwd. Deze collectie, bestaande uit zo’n 9.000 foto’s, 1.000 affiches, displays, verpakkingen, blikjes en uiteenlopende productiemiddelen, wordt beheert door het Zaans Museum. Om het publiek kennis te laten maken met het erfgoed van Verkade, is de Verkade Experience ingericht. Daar draaien de machines nog elke dag op volle toeren. Ook zijn hier telkens wisselende exposities te zien met originele aquarellen uit de beroemde Verkadealbums. Kinderen kunnen er een speurtocht doen of hun eigen chocoladewikkel ontwerpen, en voor de echte zoetekauwen staat er altijd wat lekkers klaar. Koekje erbij?

De albumafdeling van de Verkade Experience. Foto: Sarah Remmerts de Vries.

Tekst: Sarah Remmerts de Vries

Met dank aan het Zaans Museum voor het beeldmateriaal.

Bronnen:

• Bezoek aan de Verkade Experience in het Zaans Museum.
• Verkade: Geschiedenis.
• Koninklijke Verkade.

Publicatiedatum: 12/09/2022