Zo was het honderd jaar geleden en zo is het nog steeds.  En of het nu hierdoor komt of door de aanblik van de typische oude Zaanse huisjes, mijn gedachten dwalen in deze oer-Noord-Hollandse stad altijd snel af naar vroeger. Naar hoe het geweest moet zijn.

Symbool voor het Nederlandse industriële erfgoed

Verkade is vanaf 1886 een succesvol fabrikant van verschillende producten,vooral bekend geworden door zijn koekjes en chocolade. Het bedrijf staat symbool voor het Nederlandse industriële erfgoed. De fabriek viel al vroeg op omdat ze als een van de eerste in Nederland werkgelegenheid bood aan vrouwen. Met honderden tegelijk liepen ze elke ochtend de fabriekspoorten door, de ‘meisjes van Verkade’. Ik had graag voor even zo’n meisje van Verkade willen zijn. Om bijvoorbeeld te voelen hoe het was om als vrouw je eigen geld te verdienen in een tijd waar dat nog niet gebruikelijk was. Met koekjes bakken nog wel. Hoe zouden de eerste Zaanse kermisbiscuitjes gesmaakt hebben? Op welke manier heeft Verkade zich ontwikkeld? En hoe ging het er in de fabriek aan toe? Tegenwoordig komen de Verkademeisjes uitsluitend nog voorbij in tv commercials. In vrolijke gele jurkjes delen ze koekjes uit of huppelen ze lief lachend langs de camera. Of het werken in de fabriek echt zo’n vrolijk stemmende bezigheid was, is nog maar de vraag. Misschien kwam de chocoladelucht de meisjes van Verkade de neus wel uit.

Opstapje naar het ‘echte getrouwde leven’

Bij het soms zware, soms eentonige werk probeerde Verkade op verschillende manieren de arbeidsvreugde op peil te houden. Zo was er in de fabriek een grote kantine waar de meisjes in de pauze konden eten, kletsen, breien of lezen. Ze hadden bij de maaltijd mooi servies en bestek tot hun beschikking. Dat was bijzonder omdat menig werkneemster die luxe thuis niet kende. In de zomermaanden vertoefde het personeel tussen de bedrijven door in de grote tuin met een grasveld, een schommel en een draaimolen. Verkade verzorgde ook activiteiten buiten werktijd, zoals zomerkampen. Voor muzikaal vertier was er de drumband van Verkade, samengesteld uit muzikale werknemers. In Amsterdam werden kook- en naailessen georganiseerd om meisjes klaar te stomen voor het huwelijk. Aan het begin van de twintigste eeuw was het werken bij Verkade  voor de meeste jonge meisjes enkel een opstapje naar het echte leven: het getrouwde leven. Hier hield het bedrijf rekening mee. Ook na de oorlog werden er slimme manieren bedacht om werkneemsters te binden.  Het werd in deze tijd gebruikelijker dat ook getrouwde vrouwen werkten. De bedrijfsleiding opende in 1961 een crèche voor kinderen van vrouwelijk personeel. Zo werd het voor getrouwde vrouwen aantrekkelijker om bij Verkade te komen of  te blijven: de kinderen konden gewoon mee. Het werd een doorslaand succes. Binnen de kortste keren had het kinderdagverblijf een wachtlijst.

Hoe het begon

Toen Ericus Gerhardus Verkade in 1886 zijn fabriek genaamd ‘De Ruyter’ opende zat chocola nog niet eens in het assortiment. De producten van het eerste uur waren brood, beschuit, honing ontbijtkoek en ‘langetjes’ (kaneelbeschuitjes). Brood was het belangrijkste product, al ging het met de afzet niet direct van een leien dakje. De Zaanse bakkers deden er namelijk alles aan om het fabrieksbrood te weren van de markt. Verkade maakte beschuit omdat op deze manier de warmte van de ovens, na het bakken van brood, nog efficiënt gebruikt kon worden. In de loop van de tijd kwamen er steeds meer producten bij. Gek genoeg was een van de belangrijkste producten van Verkade helemaal niet eetbaar. Nog vóór het tijdperk van de chocola was er het waxinelichtje. E.G. Verkade kocht het patent op de kaarsjes van paraffinewas van de Engelsman Morris Fowler, zijn schoonzoon. Een nieuw Verkadefiliaal aan de Amsterdamse Prinsengracht verzorgde tot 1991 de productie. De fabrikant zag na bijna honderd jaar in dat het niet helemaal bij de kernactiviteiten van Verkade paste en verkocht het concept.

Verschillende koekjessoorten

De productie van biscuitjes begon in 1911 en was een groot succes. Dat was mede te danken aan het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. De invoer van biscuit uit Engeland viel weg. In deze periode zagen vele beroemde Nederlandse koekjessoorten als ‘marie’ en ‘café noir’ het licht. De Eerste Wereldoorlog zorgde tevens voor het begin van de suikerwerkproductie bij Verkade. Tegen het einde van de oorlog bestond er namelijk een tekort aan meel en gist. De Verkadebakkerij stond noodgedwongen op een laag pitje. Om de omzet op peil te houden pakte Verkade in het laatste oorlogsjaar de fabricage van suikerwerken op. Dat werd de basis voor de latere koekjes- en chocoladefabriek. In 1920 stopte Verkade in zijn geheel met het bakken van brood, als gevolg van een nieuwe arbeidswet die de uurlonen voor de bakkers te hoog maakte. Zij moesten als nachtarbeiders worden betaald. Het bedrijf richtte zich vanaf dat jaar op het maken van beschuit, biscuit en chocolade.

Nieuwe fabriek langs de Zaanoever

Verkade bleef groeien en in 1937 werd er langs de Zaanoever een nieuwe grote chocolade- en suikerwerkfabriek gebouwd met wel vier verdiepingen. Tot op de dag van vandaag worden hier koekjes en chocola vervaardigd. Vanaf 1990 is Verkade onderdeel van ‘United Biscuits’, een internationaal concern met een leidende positie in de wereld van de koek en snacks.

Reclame

Verkade werd mede door invloeden van buitenaf al vroeg een goedlopend bedrijf. Maar ook de initiatieven van de producent zelf speelden een rol in het succes. De familie Verkade besefte al snel de invloed van effectieve reclame en was op dit gebied vooruitstrevend. Een van de bekendste Nederlandse consumentenacties is de uitgave van de zogenaamde ‘Verkade-albums’. Vanaf 1903 voegde Verkade plaatjes bij haar producten die verzameld konden worden in albums die van tekst waren voorzien door de bekende bioloog Jac. P. Thijsse. De albums hadden de natuur en het Nederlandse landschap als thema. Tot 1940 werden er ruim drie miljoen albums met bijbehorende plaatjesreeksen uitgegeven. De albums werden een ware rage en zijn tot op heden geliefde verzamelobjecten.

Op het gebied van publiciteit zijn ook de Verkadereclames van de Nederlandse kunstenaar Cees Dekker zeer bekend. Hij was vanaf 1923 dertig jaar lang verbonden aan de firma en ontwierp vele verpakkingen en affiches. De plaatjes van frisse blonde kinderen, gekleed naar de mode van de tijd en met een Verkadekoekje in de hand, zijn een herkenbaar beeld voor meerdere generaties Nederlanders.

Vooral vrouwen

De drijvende kracht achter de firma waren steeds de harde werksters in de fabriek. Zij waren het die de fraai ontworpen koekblikken vulden. Rond 1900 nam het bedrijf al vrouwen in dienst. Dit was in het Nederland van die tijd absoluut nog niet gebruikelijk. Het heersende ideaal was een gezin waarin de man zorgde voor de kost en de vrouw voor de kinderen. Bij Verkade konden zowel moeders als dochters aan de slag, als we de reclameposters mogen geloven. “Meisjes, kom werken bij Verkade. En neem gerust je moeder mee”, zo luidde het credo. En zo ging het ook. Bij honderden kwamen meisjes en vrouwen met de trein uit Amsterdam en omstreken om te werken in de Zaanse fabriek. Meisjes werden vanwege hun fijne motoriek beter geschikt geacht dan mannen voor inpak- en sorteerwerk. In hun kleine en fijne handen zouden de kwetsbare fabrieksproducten veiliger zijn, al moesten sollicitantes door middel van een behendigheidstest wel eerst een proeve van bekwaamheid afleggen. Ongetwijfeld zullen ook de lagere arbeidskosten van vrouwelijk personeel een rol hebben gespeeld in de motieven van de bedrijfsleiding. Er werkten ook mannen in de fabriek, maar zij waren in de minderheid. Voor hen was er het zware werk in bijvoorbeeld de bakkerij en in het transport.

De werkdag van een Verkademeisje

Hoe zag een werkdag voor een Verkademeisje er uit? Elke dag hetzelfde. Na aankomst in de fabriek was het allereerst handen wassen en omkleden. Om half acht begon de werkdag. Gehuld in blauwe werkschorten (of wit voor de cheffinnen) en met een haarnetje op het hoofd bezetten de meisjes de fabriekshallen. Ze moesten er verzorgd uitzien, daar werd op gelet. En daarna aan de arbeid. Er waren verschillende soorten werkzaamheden, maar ieder had een vaste taak en vaste plek. Zo waren er meisjes die met een in glazuur gedoopt houten blokje de café noir-koekjes van hun bovenlaag voorzagen. En meisjes die de kersen voor bonbons van hun steeltjes ontdeden en in de brandewijn dompelden. Of de koekjes in de droogkast deden. Veel meisjeshanden waren nodig voor het verpakken van de lekkernijen in koekblikken, stuk voor stuk met een papiertje ertussen. En dan waren er nog functies op de administratieve afdeling.

 

Eentonig werk, onprettige omstandigheden en verleiding

Het was meestal vrij eentonig en routineus werk. Ordelijkheid was de norm; iedereen had een vaste plaats en er was een hiërarchische arbeidsstructuur. De meisjes werkten hard en degenen met een fulltime aanstelling hadden alleen de zondag vrij. De omstandigheden waarin gewerkt moest worden waren niet altijd even prettig. Op de afdelingen waar ovens stonden kon het aardig warm zijn, terwijl het op de pakafdeling altijd tussen de tien en vijftien graden was. Aan het einde van de dag moesten de meisjes klokken bij de portier en werden ze op basis van willekeurige selectie gefouilleerd. Iedereen moest bij de uitgang aan een hendel trekken en als het oranje lichtje ging branden werd je gecontroleerd. Het bleek dat voor sommige meisjes de verleiding van al het lekkers te groot werd en dat ze iets meenamen, vooral in de oorlogsjaren.

Oergezellig

Toch was voor velen het werken bij Verkade op zichzelf al best vermakelijk, omdat je altijd met anderen was. Een Verkademeisje dat van 1915-1919 in de fabriek werkte vertelt: “We konden het als meisjes onder elkaar zo goed vinden, het was oergezellig. Je praatte de hele tijd met elkaar, we maakten grapjes, we zongen liedjes.” De grootste drijfveer voor de werkneemsters was uiteraard het feit dat ze bij Verkade zelf konden verdienen.

Lof voor de meisjes van Verkade

Het klinkt allemaal niet slecht. Koekjes bakken, schommelen in de pauze en een weg naar financiële onafhankelijkheid. Het werk was misschien monotoon en weinig uitdagend, de werkdag lang en de bedrijfscultuur hiërarchisch georganiseerd, maar toch had ik best een meisje van Verkade willen zijn en een vleugje van de oorspronkelijke Verkadelucht willen opsnuiven. Het werken in deze fabriek moet bijzonder zijn geweest. Verkade was al vanaf het begin van de twintigste eeuw een succesvol bedrijf en vooruitstrevend op het gebied van productiewijze, reclame en de methoden die werden gebruikt om het personeel te binden. Maar de menselijke motor van het bedrijf waren de werkneemsters.  De meisjes maakten Verkade beroemd. En de chocola zo lekker.

Door: Aby Grupstra

Publicatiedatum: 06/01/2011