Dirk en Hildegard: de oudste afgebeelde Hollanders
Het Evangeliarium van Egmond is een perkamenten boek uit de 9e eeuw. Het is beroemd omdat je er een afbeelding in vindt van graaf Dirk en gravin Hildegard van 'Holland'. Zij lieten die afbeelding er rond het jaar 975 in zetten. Meer dan 1000 jaar later zijn Dirk en Hildegard de oudste Nederlanders van wie een afbeelding bestaat.
4 min
Een evangeliarium is een boek met de vier evangeliën uit de Bijbel. Jezus’ volgelingen Mattheus, Marcus, Lucas en Johannes schreven ieder hun eigen versie van het leven, de dood en de opstanding van hun leermeester. Die vier verhalen staan centraal in het christendom. De teksten zijn in het Latijn. Dat was vele eeuwen lang de voertaal in de katholieke kerk.
Afbeelding van Jezus’ volgeling Mattheus. Detail uit het Evangeliarium van Egmond. Collectie Koninklijke Bibliotheek.
Wie waren Dirk en Hildegard?
Dirk II (ca. 932-988) is een Friese graaf die van 965 tot zijn dood heerst over het gebied dat we nu Noord- en Zuid-Holland noemen. Hildegard komt uit Vlaanderen. Zij trouwt rond 950 met Dirk.
De geschiedenis vertelt dat Dirk een mannenklooster laat bouwen met een stenen abdijkerk. Het is mogelijk dat het handschrift een geschenk van Dirk en Hildegard is bij de wijding van die kerk rond 975. In ieder geval vinden de graaf en zijn vrouw de schenking een belangrijke gebeurtenis. Zo belangrijk dat zij achterin het handschrift 2 nieuwe illustraties laten opnemen, waarop zij zelf staan afgebeeld. Die illustraties hebben Dirk en Hildegard beroemd gemaakt: zij zijn de oudste landgenoten van wie we een afbeelding hebben.
Een canontafel in het Evangeliarium. Detail uit het Evangeliarium van Egmond. Collectie Koninklijke Bibliotheek.
Het evangeliarium op het altaar
Op onderstaande illustratie zie je Dirk en Hildegard het evangeliarium op een altaar leggen. Op de achtergrond zie je de abdijkerk van Egmond. Ook dat is bijzonder: dit is de oudste afbeelding van een gebouw in Nederland. Bij de illustratie staat een toelichting in het Latijn: ‘Dit boek is geschonken door Dirk en zijn geliefde vrouw Hildegard aan de gezegende vader Adalbert, opdat hij hen rechtvaardig zal gedenken in eeuwigheid.’
Dirk en Hildegard leggen het Evangeliarium op het altaar. Detail uit het Evangeliarium van Egmond. Collectie Koninklijke Bibliotheek.
Dirk en Hildegard knielend
Ook op onderstaande illustratie uit het evangeliarium zie je Dirk en Hildegard – knielend voor Sint Adalbertus, de patroonheilige van Egmond. Ze vragen hem voor hen te bemiddelen bij Christus. Ook hier is het bijschrift in het Latijn: ‘Meest verheven Heer, ik smeek u nadrukkelijk met welwillendheid om te waken over het welzijn van deze mensen, die zoveel moeite hebben gedaan om u op een waardige manier te dienen.’
Dirk en Hildegard knielen voor Sint Adalbertus. Detail uit het Evangeliarium van Egmond. Collectie Koninklijke Bibliotheek.
Hoe is het Evangeliarium van Egmond bij de KB terechtgekomen?
Het Evangeliarium van Egmond is ontstaan in Reims, in Noord-Frankrijk. Hier is het oudste deel van het boek geschreven. Het is dan een vrij eenvoudig boek met alleen maar tekst en af en toe een versierde initiaal (beginletter). Tegen het einde van de 9e eeuw krijgt ieder evangelie een set sierpagina’s, met onder meer een portret van de evangelist. Ook komen er zogeheten canontafels voor in het boek te staan. Dit zijn lijsten met verwijzingen naar teksten die overeenkomen in de evangeliën.
Aan het eind van de 10e eeuw schenken Dirk en Hildegard het boek aan de abdij van Egmond, waar het zes eeuwen lang blijft bewaard. Daaraan dankt het zijn naam. Tijdens de Opstand tegen Spanje gaat het mis. In 1573 wordt de abdij geplunderd en grotendeels verwoest. Gelukkig is het handschrift in veiligheid gebracht: het duikt in 1583 in Keulen op. Helaas zonder de middeleeuwse houten band, die was versierd met goud en edelstenen.
In 1688 bevindt het handschrift zich in de Geertekerk in Utrecht. Daar wordt het in 1805 herontdekt door de Utrechtse archivaris Petrus van Musschenbroek. Petrus tipt direct zijn beschermheer Henrik van Wijn, die er al in 1812 uitvoerig over schrijft in Huiszittend leeven. Van Wijn zegt dat het handschrift nu steekt in een ‘bruin-lederen, op den rug geribden band, met houten berderen [voor- en achterplatten], waarop ‘eenig ingedrukt lijstwerk, met mannetjes, bloemen, enz.’ De band draagt het jaartal 1574.
In 1830 koopt koning Willem I het handschrift voor 800 gulden. Hij laat het onderbrengen in de Koninklijke Bibliotheek. Daar is het twee keer van een nieuwe band voorzien: in 1949 en ten slotte in 1995.
Onderzoek naar het Evangeliarium
Een tijd geleden reageerde Job van Tol op de oproep van het KB waarin het onderzoek naar het Het Evangeliarium van Egmond getoond werd. Hij meende een nazaat te zijn van Dirk II van Holland. Ed van der Vlist, conservator middeleeuwse handschriften bij de KB, nodigde hem uit om het werk te bekijken. Het bezoek is in bovenstaande video vastgelegd.
Ben je ook benieuwd geworden naar het Evangeliarium? Je kunt het middeleeuwse werk online inzien. Afbeeldingen van het Evangeliarium zijn te bekijken via Wikimedia Commons. Wie het in het echt wil onderzoeken, kan toestemming vragen aan de conservator. Het signatuur van dit topstuk is KW 76 F 1.
4 min
Vul deze informatie aan of geef een reactie.