Oneindig Noord-HollandBeleef de geschiedenis van jouw provincie
NL | EN

Fort aan het Pampus niet meer ‘blok-aan-been-fort’

Met ruim 60.000 bezoekers per jaar is Forteiland Pampus het drukst bezochte fort van de Stelling van Amsterdam.

Maar veel had het niet gescheeld of het fort zou niet meer bestaan hebben. Het fort is in de jaren 1887 – 1897 aangelegd iets ten zuiden van het Pampus, een ondiepe vaargeul in de monding van het IJ. In combinatie met de kustbatterijen bij Diemerdam en Durgerdam verdedigde Forteiland Pampus de haven van Amsterdam. Het ovale eiland bestaat uit een hoofdgebouw omringd door een droge gracht. Het fort kreeg een indrukwekkende bewapening van twee roterende pantserkoepels, elk met twee kanonnen van 24 cm. Er is echter nooit één schot gelost in oorlogstijd.

Forteiland Pampus

Forteiland Pampus

Discussies over Pampus

Vanaf het aannemen van de Vestingwet in 1874 waarmee een nationaal verdedigingsstelsel werd vastgesteld, is er lang gediscussieerd over de aanleg van een pantserfort bij Pampus. Met name de hoge kosten zorgden voor uitstel van het project. Uiteindelijk besloot de Minister van Oorlog in 1885 tot de bouw van het fort aan het Pampus voor een bedrag van 800.000 gulden. Hij was overtuigd door het Amsterdamse Tweede Kamerlid J.W.H. Rutgers die er niet op vertrouwde dat een flottielje marineschepen en een tweetal kustbatterijen de verdediging van de Zuiderzee op zich konden nemen. Opvallend is dat de militaire top juist twijfelde of een pantserfort in de monding van het IJ enig nut had, aangezien een aanval over zee aldaar erg onwaarschijnlijk leek.

Fort Pampus met op de achtergrond rechts profiel van Amsterdam. Beeld: Stadsarchief Amsterdam

Aanleg van uniek kustfort

In 1887 begon de genie met de aanleg van het kunstmatige forteiland door ter plekke de zeebodem uit te baggeren en tot op een diepe zandplaat vol te storten met zand, verstevigd met stortsteen en basaltblokken. Rondom het ovale eiland werd in het water een kade aangelegd om te voorkomen dat vijandelijke schepen konden aanmeren. Alleen bij de aanlegsteiger werd de kade onderbroken.

Het eiland kreeg één stenen gebouw van drie verdiepingen in de vorm van een ellips waarin alle functies werden ondergebracht. Het bestond uit zo’n 80 vertrekken en bood onderdak aan ruim 200 manschappen. Op het dak kwam een beschermlaag van cementbeton en twee stalen pantserkoepels met vier zware kanonnen. Het hoofdgebouw wordt omringd door een 8 meter brede droge gracht.

Pampus is het enige kustfort op een eiland dat in Nederland gebouwd is. Bij de haven van IJmuiden verrees in dezelfde periode eveneens een kustfort, maar dit lag destijds op de noordoever van de haven van IJmuiden. Pas na verbreding van het Noordzeekanaal in 1929 kwam het pantserfort Ijmuiden op een eiland te liggen.

Fort Pampus, plattegrond begane grond en tussenverdieping/plattegrond linkertoren geschutverdieping met renvooi, 1889. Beeld: Stadsarchief Amsterdam

‘Voor pampus liggen’

De uitdrukking “voor pampus liggen” (dronken zijn, uitgeteld, erbij liggen) gaat terug naar een periode van ver vóór de aanleg van het Forteiland Pampus. Het gezegde komt uit de VOC-tijd dat schepen moesten wachten op het hoge tij om door de ondiepe vaargeul te kunnen. Later werden ze hierbij geholpen door speciale drijvers (scheepskamelen). Maar dan nog moest het schip en de bemanning lang wachten. Om het wachten te veraangenamen begon de bemanning alvast met drinken en feesten. Na een etmaal doorhalen lag de bemanning letterlijk ‘voor pampus’ uitgeteld in het ruim. Bij hoog water kon het zwaar beladen schip de thuishaven binnenvaren en kon de bemanning opnieuw beginnen met drinken en feesten.

De helft van een scheepskameel en een compleet scheepskameel met een driemaster. Beeld: Stadsarchief Amsterdam

Blok aan het been

Op Fort Pampus is tijdens oorlogstijd nooit één schot gelost. Wel is het tijdens de mobilisatie van de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) in vol bedrijf geweest.  Er zaten toen ruim 200 soldaten op het fort die zich vooral stierlijk hebben verveeld. Tijdens deze periode bleek ook dat het fort eigenlijk onvoldoende was uitgerust om zoveel soldaten voor een langere periode te huisvesten. De twijfel bij de militaire top over het nut van fort Pampus is nooit verdwenen. Niet alleen de bouw, maar ook het onderhoud bleek erg kostbaar. Toen het fort door de moderne oorlogsvoering al snel achterhaald bleek, werd Pampus een waar blok aan het been van Defensie. De legerleiding wilde het onbetaalbare fort het liefst opheffen en slopen. Gelukkig is het hier nooit van gekomen, want ondanks het tegenvallende eindresultaat, vertegenwoordigde Pampus het beste wat Nederland destijds op het gebied van fortenbouw en bewapening had te bieden.

Fort Pampus, gezien vanaf de Zuiderzee, 1893. Foto: Jacob Olie. Beeld: Stadsarchief Amsterdam

Niemandsland

Tussen beide wereldoorlogen in, gebeurde er weinig op Pampus. Het fort werd beheerd door een fortwachter. Pas tijdens de Tweede Wereldoorlog werd het fort weer in bedrijf gebracht, zij het voor korte tijd. Daarna maakte de Duitse bezetter het fort onklaar door de twee grote pantserkoepels op te blazen. Het staal werd in Duitsland omgesmolten tot nieuw wapentuig. Na de ontmanteling verlieten de Duitsers het eiland, omringden het met prikkeldraad en plaatsten overal borden met “Feldminen” erop. Die veldmijnen lagen er niet en dit maakte het mogelijk dat de inwoners van Muiden tijdens de Hongerwinter (1944/’45) al het hout uit het fort sloopten om in de eigen open haard te verbanden. Door de strenge vorst was het eiland over het ijs bereikbaar.

Ook na de oorlog was Pampus een geliefde plek voor de inwoners van Muiden om er alles en nog wat uit te halen, zoals vloertegels en koperen leidingen. Het forteiland werd niemandsland waar iedereen zijn gang kon gaan, van vandalisme tot het dumpen van oude auto’s in de fortgracht.

Afbeeldingsresultaat voor stelling van amsterdam

Pampus, 2013. Foto: Johan Bakker. Beeld: Wikimedia Commons

De terugkeer van Pampus

Een klein groepje Muidenaren zag het ver gaande verval van Pampus met lede ogen aan. Midden jaren tachtig richtten zij een stichting op met het doel om eigenaar van het forteiland te worden, het op te knappen en voor publiek toegankelijk te maken. In 1990 werd het eiland door de Staat overgedragen aan de stichting en kon men beginnen met puinruimen, schoonmaken en gras wieden. In de zomer van 1991 ging Pampus voor het eerst in zijn bestaan open voor publiek. Ondanks de harde wind die dag, liep het niet storm. Er kwamen slechts drie watersporters op af, maar de eerste stap was gezet. Stukje bij beetje werd Pampus beter toegankelijk gemaakt, onder meer door een vaste bootverbinding tussen Muiden en het forteiland in de lente- en zomermaanden.

“De Vuurtoren aan de invaart van het Pampus. Juni 1835.” Beeld: Noord-Hollands Archief

Cultureel erfgoed beleven

De enkele bezoekers van het eerste uur staan in schril contrast met de huidige bezoekersaantallen die Pampus trekt. In de zomer van 2011 is op het eiland het Nationale Bezoekerscentrum van de Stelling van Amsterdam geopend. Het fort is nu goed geconserveerd, maar niet tot in detail gereconstrueerd. De ene helft van het hoofdgebouw is omgetoverd in ‘Het Geheim Wapen van Amsterdam’ waarin men een virtuele ballonvaart over de Stelling van Amsterdam kan maken.

De andere helft van het fort heeft nog zijn ruwe karakter behouden en ademt de sfeer van weleer uit. Door dit deel kan de bezoeker zelf of onder leiding van een gids ronddwalen. Meer dan 60.000 bezoekers per jaar maken op zo’n manier kennis met het unieke culturele erfgoed van de Stelling van Amsterdam.

File:Stelling van Amsterdam the Netherlands.svg

De Stelling van Amsterdam. Beeld: Wikimedia Commons

Geschreven door Jephta Dullaart (Redactie Oneindig Noord-Holland)

Meer informatie over Forteiland Pampus kunt u vinden op de volgende websites:
Stichting forteiland Pampus
Hollandse Waterlinies
Particuliere website Stelling van Amsterdam, een stadsmuur van water

Publicatiedatum: 18/12/2012

Aanvullingen

Vul deze informatie aan of geef een reactie.

Plaats een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Vereiste velden zijn gemarkeerd met *. Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd.