6 min

De Geniedijk Haarlemmermeer behoort tot de Stelling van Amsterdam. Tussen 1881-1919 werd rondom Amsterdam een bijzonder verdedigingswerk van forten, batterijen, dijken en sluizen aangelegd. Militairen konden de toegang tot de hoofdstad blokkeren door de omliggende gebieden onder water te zetten. Tot de uitvinding van nieuwe militaire technieken en de komst van het vliegtuig bleef Amsterdam zo beschermd tegen invallen van vijanden. Ondanks dat de Stelling van Amsterdam als geheel nooit in werking is getreden, is het een belangrijk militair monument. Sinds 1996 staat de Stelling op de Werelderfgoedlijst van UNESCO en vanaf juli 2021 maakt het samen met de Nieuwe Hollandse Waterlinie onderdeel uit van het werelderfgoed Hollandse Waterlinies .

Bouw van het fort bij de vuurlijn. Werktuigbouwkundigen en militair bij de plaats van werkzaamheden. Beeldcollectie van het Historisch Archief Haarlemmermeer te Hoofddorp, Noord-Hollands Archief.

De Geniedijk

De Haarlemmermeer vormde het zuidwestelijke front van de Stelling van Amsterdam. Het plan voor een linie dwars door de polder ontstond in 1877, toen het precieze ontwerp voor de Stelling nog werd uitgestippeld. De toenmalige minister van Oorlog gaf de opdracht om de delen van de Haarlemmermeerpolder en de Beemster in de Stelling op te nemen.

Met een nieuwe militaire dijk, een liniewal of de Geniedijk, zou de Haarlemmermeer in tweeën worden gedeeld. Wanneer de Stelling in werking trad kwam het zuidelijke deel onder water te staan, wat vijandelijke troepen zou belemmeren in hun doortocht. Hoewel het om niet meer dan een paar decimeter water ging, maakten sloten, greppels en kanalen het riskant om de overstroomde gebieden te betreden. Zeker voor een leger dat uitgerust was met zwaar materiaal. Het noordelijke deel van de Haarlemmermeer moest droog blijven om in oorlogstijd als landbouwgrond te kunnen worden gebruikt. De ligging van de Geniedijk werd gekozen om voldoende afstand tot Amsterdam te houden zodat het niet beschoten kon worden.

Het Fort bij Vijfhuizen. Op de voorgrond de Geniedijk. 1970-1980. Beeldcollectie van het Historisch Archief Haarlemmermeer te Hoofddorp, Noord-Hollands Archief.

Nieuwe explosieven

Het idee achter de Stelling luisterde nauw. De landerijen mochten niet te ver onder water gezet worden, anders kon de vijand er met platbodems overheen varen. Langs de kwetsbare plekken in de verdediging werden forten gebouwd, die moesten voldoen aan moderne militaire eisen.

Door de uitvinding van de brisantgranaat rond 1885 raakte de bakstenen forten die tot dan toe werden gebouwd militair onbruikbaar. De met springstof gevulde brisantgranaat had namelijk een veel grotere explosieve kracht dan traditionele, massieve metalen granaten. Bakstenen gebouwen waren niet bestand tegen deze vernietigingskracht. Voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie, een iets oudere verdedigingslinie die al vanaf 1815 werd aangelegd, was dit erg vervelend.

Ook de forten voor de Stelling van Amsterdam zouden oorspronkelijk gemaakt worden van baksteen. Gelukkig was de bouw nog niet ver gevorderd. Na het Fort bij Abcoude, waarmee men in 1884 begonnen was, werd de bouw stilgelegd tot er een nieuw ontwerp was. De andere forten konden aan de tekentafel worden herzien. De nieuwe stellingforten werden opgetrokken uit twee meter dik beton, dat meer bescherming bood tegen die nieuwste explosieven. De forten hoefden in veel gevallen minder hoog gebouwd te worden dan vroeger en vielen daardoor minder op in het landschap, mede door de beplanting die werd aangebracht.

Geniedijk bij Batterij aan de IJweg, 2013. Foto: Kenneth Stamp / Hippolytushoef in opdracht van provincie Noord-Holland, CC BY 2.0, via Wikimedia Commons.

Het noorden droog, het zuiden onder water

Op 1 november 1889 wordt een overeenkomst gesloten tussen de Staat der Nederlanden en het bestuur van de Haarlemmermeerpolder over de aanleg van de Geniedijk en de forten bij Aalsmeer, Hoofddorp en Vijfhuizen. De aanleg van de Geniedijk vond plaats in de jaren 1890-1895. In totaal werd de dijk 10,5 kilometer lang. De Geniedijk begint in het westen aan de Cruquiusdijk, en duikt bij Aalsmeer de Haarlemmermeerpolder in. Achter de dijk liep een verdekte gemeenschapsweg waarover troepen zich ongezien konden verplaatsen. De liniewal beschermde ook de inmiddels verdwenen spoorlijn Haarlem-Aalsmeer op het traject Vijfhuizen-Hoofddorp.

Indien de vijand het gemaal De Leeghwater zou gebruiken om de Haarlemmermeer nog verder te laten overstromen, dan zou dat de Stelling niet direct in gevaar brengen. De Geniedijk was vier meter hoog en kon daardoor ook hoger water effectief keren.

Daarnaast werd de Geniedijk vanuit drie forten verdedigd: Fort bij Aalsmeer, Fort bij Hoofddorp en Fort bij Vijfhuizen. Deze forten werden tussen 1903-1906 voltooid met de bomvrije gebouwen. Tussen de forten kwam ook een aantal kleinere verdedigingswerken, waaronder batterijen waar alleen geschut werd geplaatst om het gebied tussen de forten te bestrijken. Deze batterijen liggen aan de IJweg en aan de Rijnlanderweg tussen het Fort bij Hoofddorp en de beide forten aan de Ringvaart. Batterij aan de Sloterweg is nog geheel aanwezig en Batterij aan de IJweg is nog herkenbaar in het landschap. In de Koude Oorlog werden ook enkele betonnen munitiebunkers in de Geniedijk gebouwd.

Mobilisatie 1914-1918. De vijf soldaten waren ingekwartierd bij het Fort in de Geniedijk ter plaatse van de doorsnijding met de Rijnlanderweg (vroeger Sloterweg). Ze waren in de kost bij de familie Van Splunder, Sloterweg 820. V.L.n.r.: Chris van Splunder, Betje Verbeek, Jos, Riek, Maarten, Koos van Splunder. Noord-Hollands Archief / Beeldcollectie van het Historisch Archief Haarlemmermeer te Hoofddorp, Inventarisnummer NL-HlmNHA_Hmr_12335

Schutsluis

Parallel aan de Geniedijk liggen twee kanalen. Via het Voorkanaal aan de zuidzijde kon het zuidelijk deel van de polder onder water gezet worden. Het noordelijke kanaal (het Achterkanaal) diende om de verschillende verdedigingswerken per schip te voorzien van munitie.

Een belangrijke verandering voor de Haarlemmermeer was de bouw van een schutsluis bij het Fort bij Aalsmeer. Deze vormde de verbinding tussen de Ringvaart en het Voorkanaal. Nadat er al jaren plannen waren voor een dergelijke sluis , kon er dankzij de Stelling eindelijk een worden gebouwd, en wel gedeeltelijk op kosten van de Staat. Deze sluis kon bijdragen aan het onder water zetten van de zuidelijke helft van de Haarlemmermeer als de vijand de twee gemalen beheerste. Ook gaf de sluis een impuls aan de scheepvaart en de handel in de polder. Vooral suikerbietenschepen maakten dankbaar gebruik van deze nieuwe verbinding.

Fietsbrug geniedijk over de A4 bij Hoofddorp, 2017. Foto: Hanno Lans, CC BY 4.0, via Wikimedia Commons.

Sterkste deel van de Stelling

In militaire kringen beschouwde men de Haarlemmermeerse linie als het sterkste deel van de Stelling. Gelukkig heeft de Geniedijk nooit actief als verdedigingswerk hoeven functioneren. De linie is wel bij oefeningen en mobilisatie gebruikt. In de Eerste Wereldoorlog – als Nederland neutraal blijft – wordt de linie en haar forten zelfs permanent bemand.

Tegenwoordig vormt de Geniedijk een groene verbinding tussen Vijfhuizen, Hoofddorp en Aalsmeer. De dijk is aan weerszijden beplant met populieren en is een populaire fiets- en wandelroute. Ook is de dijk een belangrijke ecologische verbinding waar verschillende planten, vogels en kleine zoogdieren te vinden zijn. Rondom het oostelijk deel van de Geniedijk ligt het Geniepark, dat de komende jaren verder wordt uitgebreid.

Geniedijk bij de Batterij aan de IJweg, 2013. Foto: Kenneth Stamp / Hippolytushoef in opdracht van provincie Noord-Holland, CC BY 2.0, via Wikimedia Commons.

Oorspronkelijke tekst: Hans Dolman jr. (Historisch Museum Haarlemmermeer). In 2024 herzien door Oneindig Noord-Holland.

Meer informatie

Meer informatie over de Geniedijk is te vinden op de volgende websites:

• Visit Haarlemmermeer
• UNESCO Werelderfgoed Hollandse Waterlinies
• Stelling van Amsterdam, stadsmuur van Water

Publicatiedatum: 16/02/2024