5 min

Fort bij Aalsmeer is één van de forten van de Stelling van Amsterdam. Tussen 1881-1919 werd rondom Amsterdam een bijzonder verdedigingswerk van forten, batterijen, dijken en sluizen aangelegd. Militairen konden de toegang tot de hoofdstad blokkeren door de omliggende gebieden onder water te zetten. Tot de uitvinding van nieuwe militaire technieken en de komst van het vliegtuig bleef Amsterdam zo beschermd tegen invallen van vijanden. Ondanks dat de Stelling van Amsterdam als geheel nooit in werking is getreden, is het een belangrijk militair monument. Sinds 1996 staat de Stelling op de Werelderfgoedlijst van UNESCO en vanaf juli 2021 maakt het samen met de Nieuwe Hollandse Waterlinie onderdeel uit van het werelderfgoed Hollandse Waterlinies .

Fort bij Aalsmeer had als doel om de Aalsmeerderweg en een droogblijvende strook, de Ringdijk en de Ringvaart die om de Haarlemmermeer liggen te verdedigen. Wanneer de Stelling in werking trad, moest worden voorkomen dat de vijand via deze toegangspunten alsnog binnendrong. Bij het fort ligt een dubbele sluis , waarmee de zuidelijke helft van de Haarlemmermeer in oorlogstijd onder water gezet kon worden.

Plattegrond van fort bij Aalsmeer. Beeldcollectie van het Historisch Archief Haarlemmermeer te Hoofddorp, Noord-Hollands Archief.

Fort met dubbele gracht

Fort bij Aalsmeer staat ook bekend onder de naam ‘Fort Rijsenhout’, naar het gelijknamige dorp dat even ten zuiden langs de Ringvaart ligt. De aarden wallen en heuvels rondom het forteiland dateren uit de jaren 1890-1895. De bomvrije gebouwen , die met hun dikke muren en daken bescherming moesten bieden tegen zware beschietingen, werden voltooid in 1904. Het fort is één van het laatste type fort dat in de eerste fase van de Stelling werd gebouwd. Vanaf 1908 begon het leger met de bouw van een kleinere gebouwen, dat beter bestand was tegen granaatinslagen.

Het fortterrein is direct vanaf de Ringdijk toegankelijk via een licht verhoogde toegangsweg. De fortwachterswoning die ooit naast deze weg stond, bestaat niet meer. Wel staan aan de overkant van de voorhaven drie loodsen. De kleinere houten bergloods , waarin materialen werden opgeslagen, was al voor de bouw van het fort in 1892 aangelegd. De twee grotere loodsen zijn van tijdens de Koude Oorlog en dienden voor de opslag van militaire ambulances en goederen. Net als bij het Fort bij Vijfhuizen is de voorzijde van het Fort bij Aalsmeer voorzien van een dubbele gracht . Wanneer de polder onder water werd gezet, bleef een strook land direct langs de Ringvaart droog. En de dubbele gracht maakte het fort beter verdedigbaar.

Genieloods van fort bij Aalsmeer, 1980-1990. Beeldcollectie van het Historisch Archief Haarlemmermeer te Hoofddorp, Noord-Hollands Archief.

Hefkoepels met kanonnen

Bijzonder is dat beide betonnen hefkoepelgebouwen nog intact zijn. Oorspronkelijk stonden hierin snelvuurkanonnen met een uitschuifbare loop, die onder een stalen pantser vandaan kwam. De kanonnen hadden een bereik van 3000 meter en konden worden gebruikt bij een vijandelijke stormloop op de hoofdverdedigingslinie . De koepels van de gebouwen konden op en neer bewegen, waardoor de kanonnen beschermd bleven wanneer zij niet werden gebruikt. Bij veel stellingforten heeft de Duitse bezetter de hefkoepelgebouwen tijdens de Tweede Wereldoorlog opgeblazen. Zo konden zij ook de voorpantsers in het beton meenemen, die zij lieten omsmelten voor de Duitse wapenindustrie. Bij het Fort bij Aalsmeer zijn de hefkoepelgebouwen nog intact, omdat de koepels en kanonnen zijn uitgehesen en het voorpantser niet is meegenomen.

Luchtfoto van het Fort bij Aalsmeer, 2019. Foto: Milliped, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons.

Suikerbieten over het water

Tussen het fort en de bergloods ligt een bijzonder sluizencomplex . Een gevelsteen met jaartal 1891 verraadt het bouwjaar. Het complex bestaat uit een boven- en een benedensluis, die door een tussenkanaal met elkaar zijn verbonden. Via de voorhaven en een ophaalbrug, die nu niet meer bestaat, stond de bovensluis in verbinding met de Ringvaart. Vanuit de Ringvaart kon water naar het Voorkanaal van de Geniedijk worden geleid, om de gebieden voor het fort en Geniedijk onder water te zetten. Onderdeel van de ophaalbrug was een schotbalksluis waarmee de voorhaven afgesloten kon worden. In 1984 is voor de veiligheid een betonnen damwand in de bovensluis geplaatst. Oorspronkelijk liep het Voorkanaal door tot aan de benedensluis, maar deze is nu behoorlijk dichtgegroeid. De sluizen verkeren in niet al te beste staat.

Het sluizencomplex was niet alleen belangrijk voor een mogelijke oorlogssituatie, maar ook voor het transport van agrarische producten omdat het de enige vaarverbinding tussen de polder en erbuiten was. Landbouwproducten, met name suikerbieten, konden dankzij dit complex over het water worden vervoerd. Het Voorkanaal van de Geniedijk zorgde voor een goede verbinding met de Haarlemmermeerpolder. Suikerbieten werden over de Ringvaart naar de Suikerfabriek in Halfweg gebracht, andere landbouwproducten naar de markten van Amsterdam.

Brug over sluisgang bij Fort Aalsmeer te Rijsenhout, 1905. Beeldcollectie van het Historisch Archief Haarlemmermeer te Hoofddorp, Noord-Hollands Archief.

Van brandweeroefencentrum tot museum

Fort bij Aalsmeer is in 1996 gerestaureerd. Vanaf het midden van de jaren 1990 tot 2006 gebruikte de brandweer het fort als oefencentrum. Het fort heeft hier helaas behoorlijk onder geleden: een deel is zelfs afgebrand. Overigens gebeurde dit bij meer forten, zoals ook het Fort Marken-Binnen.

Sinds 2009 is het CRASH Luchtoorlog- en Verzetsmuseum ‘40-‘45 in het Fort bij Aalsmeer gevestigd. De genieloods werd in 2020 volledig gerestaureerd en is nu in gebruik als Fortboerderij Dijkzicht. Boer Bos houdt hier een schaapskudde en zorgt voor het natuurbeheer op het terrein. Ook worden op het fortterrein coachingsessies, natuuronderwijs voor kinderen en andere activiteiten georganiseerd. Stadsherstel Amsterdam, is erfpachter van het Fort bij Aalsmeer.

Fort bij Aalsmeer, 1988. Beeldcollectie van het Historisch Archief Haarlemmermeer te Hoofddorp, Noord-Hollands Archief.

Tekst: Jephta Dullaart (2012). In 2024 herzien door Oneindig Noord-Holland.

Meer informatie

Meer informatie over Fort bij Aalsmeer is te vinden op de volgende websites:

• Fort bij Aalsmeer
• CRASH Luchtoorlog- en Verzetsmuseum ‘40-‘45
• UNESCO Werelderfgoed Hollandse Waterlinies
• Stelling van Amsterdam, een stadsmuur van water
• Forten.nl

Publicatiedatum: 05/01/2024