5 min

Dromen van zee

Wie tijdens de Marinedagen alle historische schepen in de haven van Den Helder ziet, waant zich al gauw in een vervlogen maritiem tijdperk. Maar ook in de Gouden Eeuw zelf was men betoverd door de magie van de zeevaart. In de havens zagen mensen grote schepen voor anker liggen, die afreisden naar onontdekte werelden. Dat de realiteit soms allesbehalve romantisch was – van mensenhandel tot scheurbuik en piraten – weerhield Hollanders er niet van om te dromen van een avontuurlijk bestaan op zee.

A. Hoving, Replica van een pinas (gewapende koopvaarder), circa 1670, collectie Huis van Hilde, R11079-03. Bekijk hier een ‘artist impression’ van dit schip op zee door Ab & Emiel Hoving.

Zo nu en dan werden er in de 17^e en 18^e eeuw spiegelgevechten gehouden, waarbij zeegevechten werden nagespeeld om toeschouwers te vermaken. Met name wanneer er hoogwaardigheidsbekleders in de contreien waren, maakte het volk kans om van zo’n maritiem schouwspel te genieten. Bijvoorbeeld toen Peter de Grote in 1697 een bezoek bracht aan Amsterdam. De jonge Russische tsaar had zo zijn eigen maritieme dromen: van de onbeduidende Russische vloot een grootmacht op zee maken. Waar sommige heersers zulke ambities vooral aan scheepsbouwers en admiralen zouden overlaten, was de 25-jarige Peter een bijzonder leergierige tsaar. Hij wilde alles over de moderne scheepsbouw leren en had daar een geheime studiereis naar de Republiek der Nederlanden voor over.

Incognito naar de Republiek

Toen tsaar Peter op 1 september 1697 in de Amsterdamse havens op zijn spiegelgevecht getrakteerd werd, had hij al een heus avontuur achter de rug. Wellicht mede dankzij zijn eigen overmoed, want wie het terugleest, vraagt zich af hoe zijn plan had moeten slagen. Het begon toen tsaar Peter in maart 1697 in het geheim naar Europa reisde – als onderdeel van het ‘Groot Gezantschap’ van Russische diplomatieke vertegenwoordigers. Een tsaar hoorde zijn volk niet te verlaten, en daarom mocht niemand in Rusland weten dat hij zich onder dit gezelschap van diplomaten, edellieden, tolken, geestelijken en soldaten bevond. Ook in Europa zou het makkelijker zijn om onder de radar te blijven, en niet bij elke koning of hertog op audiëntie te hoeven. Vandaar dat de tsaar als onderofficier Pjotr Michajlov aan boord stapte.

Maria Giovanna Clementi, Portret van Peter de Grote, 18e eeuw, bron: Wikimedia Commons.

Na enkele tussenstops in Oost- en Midden-Europa – inclusief een ontmoeting met kapers – bereikte het diplomatieke konvooi in augustus 1697 de Republiek. ‘Pjotr Michajlov’ zou enkele weken in Zaandam aan de slag gaan bij een kleine scheepswerf, om het vak van scheepstimmerman te leren. Met zijn nieuwe naam, een kamer in een nederig arbeidershuisje én een stel ‘Sardammer boeren klederen’, dacht de tsaar waarschijnlijk dat het wel goed zou komen met zijn geheime identiteit. Maar binnen enkele dagen hadden Zaankanters door wie ze voor zich hadden. Het hielp misschien niet dat ‘Pjotr Michajlov’ geschenken uitdeelde aan Zaankanters die hij uit Rusland kende, overal door een gezelschap van Russen werd gevolgd, of een boot kocht om onder werktijd mee te zeilen…

‘Timmerman Peter’

Zelfs in een tijdperk waarin je als beroemdheid nog met niemand op de foto hoefde, was de nieuwsgierigheid van de Zaankanters iets teveel van het goede. Tot op de Zaan werd Peter de Grote achtervolgd door een opdringerige menigte. Gelukkig had de stadsregering van Amsterdam een oplossing. Burgemeester Nicolaas Witsen – ook een scheepsfanaat – regelde dat tsaar Peter aan de slag kon op één van de ommuurde werven van de VOC. Daar betrok hij het huisje van een touwslager en mocht hij meehelpen aan de romp van een fregat.

Égide Charles Gustave Wappers, J.B.P. Michiels, Bezoek van czaar Peter de Grote aan de werf van de Oost-Indische Compagnie op Oostenburg in 1697, circa 1840-1870, Stadsarchief Amsterdam.

Voordat de tsaar zijn werkende leven als scheepstimmerman Pjotr Michajlov in Amsterdam hervatte, regelde de beroemde admiraal Gilles Schey nog even een feestelijk spiegelgevecht op het IJ. 41 schepen van de verschillende Amsterdamse jachthavens, de VOC, de WIC, de Admiraliteit en de Friese stadhouder deden mee. Scheepseigenaren uit heel Noord-Holland waren uitgenodigd, en op elk geschikt schip werden kanonnen geplaatst – die ook daadwerkelijk werden afgevuurd. Op de kade, langs de dijk en in boten keken duizenden mensen naar het spektakel.

Kanonskogels en musketgeluiden

Nadat de saluutschoten klonken, moesten de bemanningen van de schepen proberen elkaar te enteren. De manschappen van de schutterscompagnieën werden ingezet om musketgeluiden na te doen. Peter de Grote mocht aan boord van het admiraalsschip, waar ook de burgemeesters van Amsterdam op voeren, maar stapte over in een kleiner bootje om niks van het spektakel te hoeven missen. Volgens admiraal Schey bevond de tsaar zich in een ‘nauwelijks te beschrijven staat van verrukking’.

Abraham Storck, Het Spiegelgevecht op het IJ ter ere van het Moskovisch gezantschap (1 september 1697), 1697-1700, Collectie Amsterdam Museum, SA 22993.

Het schijngevecht voor Peter de Grote zou afgesloten worden met het zogenaamde admiraalzeilen: een soort vlootshow, waarbij schepen in linie voeren en gelijktijdig allerlei manoeuvres uitvoerden. Gezien sommige schepen tijdens het ‘schijngevecht’ ernstig beschadigd waren geraakt, besloot Schey hiervan af te zien. Desondanks was het spiegelgevecht een daverend succes. Toen Peter de Grote in 1717 weer naar Amsterdam kwam – ditmaal als zichzelf – werd er een reprise gehouden.

Omslagbeeld: detail van Abraham Storck, Het Spiegelgevecht op het IJ ter ere van het Moskovisch gezantschap (1 september 1697), 1697-1700, Collectie Amsterdam Museum.

Tekst: Marit Eisses

Bronnen: 

• Ellen Hanou, Peter de Grote in Amsterdam in Met Stoom (24), september 1996
• Historia: Tsaar in de leer op zaanse scheepswerf
• Marius van Melle en Niels Wisman, Het IJ, Spiegelgevecht voor de tsaar: 1 september 1697
• Sander Wegereef, Het bezoek van tsaar Peter vastgelegd door een Zaanse dominee

Aanvullingen van onze lezers

Fokke van der Meer: “Toen Peter de Grote terug reisde naar Rusland was hij vergezeld van een aantal zeelui die hem gingen helpen de Russische marine op te bouwen. Een van hen was Cornelis Cruys, geboren Nils Olsen in Stavanger (1655?) en begraven in de Oude Kerk in Amsterdam (1727). Zijn zerk ligt in de Hamburger Kapel. Zijn weduwe heeft daarvoor gezorgd. Hij werd de eerste admiraal in de Russische marine. Zijn vlag, een blauw kruis word nog steeds gebruikt in de Russische marine, niet zo populair in deze tijd…”

Publicatiedatum: 01/06/2023