7 min

Tot voor kort werden de levens van historische vrouwen niet of nauwelijks onderzocht. Of zoals de Engelse schrijfster Virginia Wolff ook wel zei: For most of history, Anonymous was a woman (In de geschiedenis is ‘anoniem’ meestal een vrouw). In het klassieke geschiedenis onderwijs passeren slechts een paar invloedrijke vrouwen de revue. Zo is Jacoba van Beieren (1401-1436) bij de meeste mensen wel bekend.

Jacoba was gravin van Holland, Zeeland en Henegouwen tussen 1417 en 1433. Ze had geen gemakkelijk leven en werd al op vijfjarige leeftijd uitgehuwelijkt aan de zevenjarige Franse prins Jan van Touraine. Pas in 1416 vond het ‘echte’ huwelijk plaats. Na in totaal drie gedwongen echtverbintenissen trouwde ze in 1434 uit liefde met Frank van Borselen (c. 1390-1470). Maar niet voordat ze door Filips de Goede gedwongen afstand moest doen van haar titel als gravin van Holland, Zeeland en Henegouwen. Lees hier meer over het leven van Jacoba van Beieren.

Portret van Jacoba van Beieren (1401-1436), gravin van Holland, Zeeland en Henegouwen. Zestiende-eeuwse kopie naar het origineel uit ca. 1435. Collectie Rijksmuseum, objectnummer SK-A-498. (Pendant van SK-A-499)

Met andere ogen

Mede door de negentiende-eeuwse geschiedschrijving is er een verkeerd beeld ontstaan van de mogelijkheden die middeleeuwse vrouwen hadden. Volgens de Franstalige schrijfster Christine de Pizan (ca. 1364- ca. 1430) waren vrouwen even vaardige bestuurders als mannen. Zij schreef een handboek voor adellijke meisjes en vrouwen: Livre de la Cité des Dames (1405). Dit boek, wat zou uitgroeien tot standaardliteratuur voor jonge vorstinnen, bevond zich in de bibliotheek van gravin Jacoba van Beieren. Zeer waarschijnlijk werd het geschreven in opdracht van haar moeder Margaretha van Bourgondië.

De van oorsprong Italiaanse Christine de Pizan werd op haar 25^ste weduwe en begon met schrijven om haar familie te onderhouden. Daarmee was zij een van de eerste vrouwen die een professionele carrière begon als auteur. In de middeleeuwen ontstond er een (eeuwenlang!) literair debat over de positie en natuur van vrouwen: de Querelle des femmes. Pizan mengde zich hierin en verdedigde de vrouw in haar boek Livre de la Cité des Dames (1405). Bovendien ging ze in haar werk op zoek naar redenen waarom vrouwen gezien werden als tweederangsburgers. Als vervolg schreef ze Le Livre des trois Vertus (1405): een handleiding voor de opvoeding van meisjes uit alle rangen en standen.

Miniatuur in het manuscript van Le Livre de la Cité des Dames, 1405, auteur: Christine de Pisan. Aan de linkerkant staat Pisan afgebeeld, die in gesprek is met de Rede. (ca. 1364-ca. 1430). Beeld via Library of Congress, publiek domein.

Vrouwen aan de macht

In de eenwording en continuïteit van de Nederlanden speelden vrouwen uit de allerhoogste adel een onmisbare rol. Vorstinnen, hertoginnen, gravinnen en landvoogdessen gebruikte formele en informele manieren om zich in de mannenwereld te laten gelden. Dit deden ze door hun netwerk uit te bouwen, via correspondentie, diplomatie en huwelijkspolitiek. Zij beheerden financiën, regelde baantjes en wierpen zich soms zelfs op als militair leider. Het was afhankelijk van de omstandigheden hoe zij aan hun macht kwamen.

In de Nederlanden mochten vrouwen erven. Soms waren zij de enige erfgenaam, een zogenaamde erfdochter of erfprinses. Officieel werden de rechten en bezittingen doorgegeven aan hun nageslacht, maar dikwijls duurde dat een tijd. Ondertussen hadden deze vrouwen het recht om te heersen en bouwden zij een grote machtsbasis op. Als weduwen genoten adellijke vrouwen de vrijheid om zelfstandig over hun domeinen en bezittingen te regeren. Als een erfopvolger nog minderjarig was, traden moeders of grootmoeders op als regent of voogdes. Zij namen dan als tijdelijke plaatsvervanger de taken en bevoegdheden over.

Kapiteinsvrouw

Zodra een vrouw getrouwd was viel ze onder de voogdij van de man. In de praktijk deden veel mannen een beroep op hun vrouw om te helpen met het besturen van de omvangrijke bezittingen. Zeker als hij op reis ging, nam zijn echtgenote de zaken waar. Niet alleen bij fysieke afwezigheid, maar ook bij mentale afwezigheid namen vrouwen het bestuur over.

Een goed voorbeeld hiervan is Anna van Gelder (1614–1687), de derde vrouw van Michiel de Ruyter (1607-1676). Terwijl Michiel op zee was regelde Anna zijn zaken en financiën. Bovendien zorgde ze voor de vier kinderen uit zijn tweede huwelijk en kreeg daarbij nog twee kinderen van hem. Anna regelde dat het loon van het scheepspersoneel aan de achtergebleven families werd uitbetaald. Daarnaast  was ze verantwoordelijk voor de victualiën: de inkoop van al het eten en drinken voor het schip van haar man. Een belangrijke taak, aangezien een schip gemiddeld 500 mensen aan boord had en de reizen maanden duurden. Uit de talloze brieven blijkt dat Anna en Michiel een hecht huwelijk hadden. Zij reisde met hem mee naar Den Helder en Hellevoetsluis om hem uit te zwaaien en stond hem op te wachten bij terugkomst.

Anna en Michiel waren bevriend met raadpensionaris Johan de Witt en zijn vrouw Wendela Bicker. Zij schreven elkaar geregeld. Kort na de moord op Johan de Witt dromden er op 6 september 1672 een menigte samen voor het huis van ‘landverrader’ Michiel de Ruyter. Michiel was op zee en Anna was alleen thuis met haar dochter en nicht. Toen de situatie dreigend werd liet ze de kapitein van de schutterij, de schoonvader van haar zoon Jan, de boze menigte een brief van Michiel voorlezen. Hierin beschrijf de Ruyter dat hij de vijand weer gaat opzoeken, ofwel dat hij geen verrader is. Met behulp van de schutters werd de menigte uiteindelijk verjaagd. Kort daarna ging Anna met haar man op audiëntie bij de nieuwe stadhouder prins Willem II. Lees hier meer over het leven van Anna van Gelder.

Portret van Anna van Gelder (1614-1685), derde vrouw van Michiel de Ruyter. Schilder: Hendrick Berckman (1629–1679), 1668. Beeld via Wikimedia Commons, publiek domein.

Hollandse revolutionaire

Etta Palm (1743-1799) was een Nederlandse spion, courtisane en feminist. Tijdens de Franse Revolutie stond ze bekend als voorvechtster van vrouwenrechten. Ze was de dochter van een eigenaar van een papiermolen (behangselpapier) uit Groningen. Haar moeder nam na het vroegtijdig overlijden van haar echtgenoot de zaken weer. Ondanks dat Etta niet uit een aristocratisch milieu kwam sprak ze meerdere talen. Ze was een aantrekkelijke vrouw die op 19-jarige leeftijd trouwde met Christiaan Palm uit Arnhem. Een buitengewoon ongelukkig huwelijk, waarbij Christiaan een half jaar na de huwelijksvoltrekking voorgoed vertrok naar Nederlands Oost-Indië .

Etta vertrok in 1767/1768 naar Amsterdam, waarna ze met advocaat Johannes Munniks (1741-1815) naar Italië reisde. Enkele jaren later verbleef ze in Parijs, waar ze zich tot een rijke barones transformeerde. Vanaf 1778 verbleef ze in de meest luxueuze appartementen in het centrum, waarbij ze zich liet onderhouden door aanbidders. In hetzelfde jaar maakte Etta als informante een reis naar Amsterdam om uit te zoeken hoe de Republiek tegen de Amerikaanse Vrijheidsoorlog stond. Tegen betaling hield ze als spion raadpensionaris Laurens Pieter van de Spiegel op de hoogte van de politieke ontwikkelingen in Parijs.

Palm was tijdens de Franse Revolutie actief in feministische kringen, waaronder de Société patriotique et de bienfaisance des amies de la vérité, die zij zelf had opgericht. Op 31 oktober 1790 maakte ze bij de Amis de la Vérité indruk toen ze de rumoerige zaal tot stilte maande om beter te luisteren naar de spreker, die een lezing over vrouwenrechten hield. Twee maanden later werd in dezelfde politieke club haar eigen redevoering voorgedragen, waarin ze mannen opriep om vrouwen te laten delen in de nieuwe vrijheid en rechtvaardigheid van de Revolutie. In maart 1791 richtte Etta een apart vrouwengezelschap op, die onder andere de opleiding van enkele meisjes tot naaister of kantwerkster bekostigde. Lees hier meer over het leven van Etta Palm.

Club patriotique de femmes, Représentation d’un club féminin sous la Révolution française. Vervaardigers: Jean-Baptiste Lesueur (1749-1826) / Pierre-Etienne Lesueur († 1802), ca. 1792-1794. Collectie Musée Carnavalet. Beeld via Wikimedia Commons, publiek domein.

De geschiedenis is vrouwelijk

Als er geen aandacht is voor de macht en invloed van vrouwen, mis je een heel belangrijk deel van de geschiedenis. Historicus Femke Deen somde het tijdens haar lezing ‘Moeders des Vaderlands’ mooi op: “Feitelijk is de boekenplank van de geschiedenis half leeg zolang de rol van de vrouwen niet is beschreven.” Gelukkig begint het tij te keren en wordt er in de laatste decennia steeds meer onderzoek naar historische vrouwen gedaan.

Meer lezen over vrouwengeschiedenis? Neem dan een kijkje op onze themapagina Vrouwen uit het verleden.

Auteur: Judith van Amelsvoort

Bronnen:

• Eliane van den Ende, Verdoken Vrouwenverhalen, 2008.
• Fia Dieteren, Elk Kloek en Antoinette Visser, Naar Eva’s beeld. De Geschiedenis van de vrouw in de Europese cultuur, 1994.
• Femke Deen & Ineke Huysman (samenst.), Moeders des Vaderlands. De vrouwen die de Nederlanden vormden, 2024.
• Femke Deen – lezing in het Dordts Patriciërshuis (9-1-2025), Moeders des Vaderlands. De vrouwen die de Nederlanden vormden.
• Huygens Instituut, Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland (DVN)
• Stadhoudersvrouwen. Briefwisselingen van de Hollandse en Friese Stadhoudersvrouwen, 1533-1820.
• Historical Women Project (HWP)

Publicatiedatum: 07/03/2025