
In januari is het toeristenseizoen, dat van april tot oktober loopt, nog lang niet aangebroken, maar dat wil niet zeggen dat de molens, de kaasmakerij en de winkels van De Zaanse Schans niet bezocht worden. Als we bij de bushalte uitstappen, lopen we met een groepje Indonesische toeristen mee naar de ingang. Het is nog frisjes, maar de zon schijnt in ieder geval en als je Hollandse molens wilt zien, moet je hier zijn, want hier staat een hele roedel bij elkaar. Links kijk je over het water van de Zaan, rechts wuift het riet van de polder.

Ook in januari trekt De Zaansche Schans bezoekers. Foto: Arnoud van Soest.
Oliemolen De Zoeker
De vierde molen in het rijtje molens aan de Kalverringdijk, wat een erg wijdse benaming is voor een smal paadje, is oliemolen De Zoeker. Het is de oudste molen van vereniging De Zaansche Molen. In het jubileumjaar 2025 wordt elke maand een andere molen van de vereniging in het zonnetje gezet en De Zoeker mag de spits afbijten.
Ruud Nieuwhof is er sinds maart 1992 molenaar. Daarvoor werkte hij acht jaar als schilder, maar de molen is altijd bekend terrein voor hem geweest. “Als jongen van twaalf kwam ik hier al bij de vorige molenaar. In de weekenden deed ik allerlei klusjes. Toen de molenaar ernstig ziek werd en overleed, heb ik zijn werk overgenomen.”
Het werk van een molenaar bevalt hem wel. “Je werkt zelfstandig en je hebt veel vrijheid. De sfeer op zo’n molen hangt ook een beetje van het weer af. Op een dag als vandaag, als de zon schijnt, kun je mooi over de polder uit kijken, maar een paar weken terug was het hier grauw en koud; daar wordt je echt niet vrolijk van.”

De Zoeker is, vanaf de ingang gezien, de vierde molen aan de Kalverringdijk. Foto: Arnoud van Soest.
Storm
Bezoekers ontvangt hij het hele jaar door, ook al is het in het toeristenseizoen natuurlijk het drukst. “Ik vertel hoe hier van pinda’s olie wordt gemaakt. Soms krijg je vragen, dat is leuk, maar je hebt ook toeristen die zó slecht Engels spreken, dat je elkaar ècht niet begrijpt.”
Hij legt ook uit dat de molenkap kan draaien, zodat de wieken bij elke windrichting hun werk kunnen doen. “In principe kan de molen het hele jaar draaien, vooropgesteld dat er wind is. In de winter heb je iets meer kans op dagen met storm en dan is er vaak te veel wind om te draaien. Het is een monument, dus ik ben hier ook om er voor te zorgen dat de boel heel blijft. Je kunt de wieken laten draaien tot windkracht acht en dan is het klaar. Op Nieuwjaarsdag hadden we zelfs windkracht tien en toen heb ik de boel wel even stilgezet.”

Molenaar Ruud Nieuwhof bij een van de molenstenen die de pinda’s tot olie vermalen. Foto: Arnoud van Soest.
De Zoeker heeft eeuwenlang olie uit koolzaad en lijnzaad gehaald. “Lijnzaadolie werd meestal voor verf gebruikt en koolzaadolie werd bijvoorbeeld gebruikt om vis in te bakken.” Maar tegenwoordig persen de molenstenen van De Zoeker pinda’s uit om er olie van te maken.
“ De molenstenen vermalen de pinda’s. Vervolgens verwarm je die pinda’s op een kachel, die vuister heet, zodat de olie dunner wordt en je er meer olie uit kunt persen. Daarna gaan de pinda’s in de oliepers.”
De olie die dat oplevert gaat in grote vaten, die naar de Zaanlandse Olieraffinaderij gaan. Die zorgt er voor dat alles wat er niet in hoort er uit wordt gefilterd, zodat de olie geschikt is voor consumptie, want je kunt er mee bakken en braden. Een deel van de olie wordt in flesjes gegoten, die we hier in de molen verkopen.”

Oliemolen De Zoeker, 2016. Foto: Dennis van Manen, via De Zaansche Molen.
Houtmonster
Volgens informatie van de Molendatabase is oliemolen De Zoeker in 1676 gebouwd, maar molenaar Nieuwhof denkt zelf dat de molen wat jonger is. “Ze hebben wel eens een monster genomen van het houtwerk, dat ze naar een database hebben opgestuurd. Daar bleek dat het hout in 1634 is gekapt. Ik vermoed dat de molen een paar jaar later is gebouwd. Maar hoe het ook zij, het is in ieder geval één van de oudste molens die hier op de Zaanse Schans staan.”
En dat is dus de reden dat het jubileumjaar van Vereniging De Zaansche Molen met rondleidingen in De Zoeker van start gaat. Het redden van deze molen is immers aanleiding geweest om de vereniging op te richten. Dat zat zo. In 1925 werd de molen, die toen nog in open veld stond, door een windhoos getroffen, waardoor de zoveelste molen uit het Zaanse landschap dreigde te verdwijnen. Molenliefhebber Frans Mars wilde dat niet laten gebeuren en op zijn initiatief werd de molenvereniging opgericht.
Begin jaren vijftig kocht de Gemeente Zaandijk de molen aan, die in 1968 nog wereldnieuws werd, want in dat jaar werd de oliemolen naar de Zaansche Schans verplaatst. De molen moest plaatsmaken voor een nieuwe woonwijk. In datzelfde jaar droeg de gemeente de oude molen aan de vereniging over.

De pinda’s worden eerst verhit in de vuister, zodat de olie er makkelijker uit kan worden geperst. Foto: Arnoud van Soest.

In deze bak wordt de pinda-olie opgevangen, die vervolgens in een raffinaderij wordt gefilterd. Foto: Arnoud van Soest.
Verhuizing
Die verhuizing vond in de nacht van 1 op 2 augustus 1968 plaats. Dat was nog een hele operatie die grotendeels ’s nachts plaats moest vinden, omdat delen van de molen over de bovenleiding van de spoorwegovergang Koog/Zaandijk moesten worden getild. Eerst moest dus de laatste trein zijn gepasseerd, voor de stroom van de bovenleiding af kon worden gehaald.
Aanvankelijk had men nog het idee om de molen met Russische helicopters door de lucht te vervoeren, want de Russen beschikten destijds over de grootste wentelwieken ter wereld, maar dat bleek een te dure grap. De Amerikanen werden ook benaderd, maar die hadden hun helicopters nodig voor de oorlog in Vietnam.
Uiteindelijk bood de Dordrechtse firma Van Twist aan de klus te klaren, die onder meer een 64-wielige dieplader inzette met 32 assen, die onafhankelijk van elkaar konden bewegen. De gemeente Zaandijk legde voor de verhuizing een pad aan, dat met stalen platen werd verstevigd en in één van de straten van Zaandijk moesten de lantaarnpalen scheef worden gezet, anders kon het transport er niet langs.
Nadat de molenonderdelen, eerst de kap en later de 17 meter hoge, met riet bedekte achtkant, over de bovenleiding van de spoorlijn werden getild, reed de dieplader over de Julianabrug en uiteindelijk werd het gevaarte met een drijvende bok over het water van de Zaan naar de Zaanse Schans gevaren. De nachtelijke operatie trok veel bekijks en werd naar verluid door zo’n 4000 mensen gadegeslagen.

Oliemolen De Zoeker in ochtendlicht. Foto: De Zaansche Molen.
Zoeker en Wind
Van de verhuizing zijn filmopnamen gemaakt, die de firma Otterdvd heeft bewerkt en onder de titel ‘Zet De Zoeker op De Wind’ op YouTube heeft geplaatst. De video duurt een klein uur en oud-molenaar Gerrit Smit (1939-2024), die flink heeft meegetimmerd aan het fundament waarop De Zoeker rust, te weten op het erf waar ooit de in 1914 afgebrande oliemolen De Wind stond, blikt op de operatie terug.
Hij vertelt hoe De Zoeker door een flinke storm was vernield en dat de toenmalige molenaar ‘zo arm als de mieren’ was. Hij had in ieder geval geen geld om de molen op te knappen. Dankzij vereniging De Zaansche Molen kon de molen worden behouden. Smit vindt dat een goede zaak, ‘want daardoor hebben we nog 12 of 13 mooie molens.’
In de video zie je hoe mannen met ontbloot bovenlijf – het was zomer – metershoog over balken kruipen. ‘Zonder beveiliging ja, daar deden we toen helemaal niet aan.’ Smit herinnert zich ook nog dat voorman Gerrit de Graaf zulke dikke brillenglazen had dat je ‘goede ogen moest hebben wilde je daar doorheen kunnen kijken.’
Tien krammen
Nee, hij is nooit van een balk gelazerd, maar hij heeft wel drie weken niet kunnen werken. “Ik had met een bijl in mijn poot gehakt. Tien krammen er in. Ik heb er alleen een groot litteken aan overgehouden.’
Smit en zijn collega’s waren druk met aftekenen, schaven, boren, gaten en inkepingen maken, maar dat er voor het fundament, waar de molen uiteindelijk op is geplaatst, nieuw hout is gebruikt zie je er niet meer aan af. ‘Dat komt door de rook in de molen.’
Hij herinnert zich nog dat de hele nacht is doorgewerkt om de onderbouw op tijd af te krijgen, zodat molenlijf en molenkap er op konden worden geplaatst. De brandweer zorgde voor de verlichting. ‘Alle onderdelen van de molen waren genummerd en alles paste precies toen de molen weer in elkaar werd gezet,’ vertelt hij. ‘Het werkte uit de kunst, want in de oude molen stond alles hartstikke scheef, dus nu konden we dat meteen goed zetten.’ Terugblikkend spreekt hij van een ‘hartstikke mooie klus’ en hij is dan ook blij dat hij er aan mee heeft kunnen werken.

Een smalle trap voert naar het dak van de molen, waar een fraai uitzicht wacht. Foto: Arnoud van Soest.
Mooi uitzicht
Na het interview geeft de huidige molenaar Ruud Nieuwhof nog een korte rondleiding door de molen. Hij laat zien hoe de molenstenen de pinda’s, die uit de warme zuidelijke staten van de VS komen, vermalen. Vervolgens nemen we de smalle trap naar de molenkap, vanwaar je een prachtig uitzicht hebt, terwijl de wieken langs je heen suizen.
Als je de Kalverringdijk af kijkt, zie je nog drie molens, waarvan er één onthoofd is, oftewel, geen wieken heeft. “Die molen, die overigens niet meer in gebruik is, is destijds op motorkracht over gegaan,” legt de molenaar uit.
Ik vraag of de molenaars regelmatig met elkaar contact hebben, maar dat valt mee. “Soms spreken we elkaar weken niet. Iedereen heeft zijn eigen molen en doet zijn eigen ding. Alleen als we elkaar nodig hebben, hebben we contact. Veel dingen doe ik zelf, zoals schilderen, en als er iets stuk is, schakelen we de molenmakerij in.” Hij kijkt door het raam van zijn kantoortje en ziet hoe het bestelbusje van een Zaanse grootgrutter vast komt te zitten op het smalle pad van de Kalverringdijk. Hij schudt zijn hoofd, en daar laat hij het maar even bij.
Wie De Zoeker in januari 2025 wil bezoeken, kan dat via deze pagina doen.
Auteur: Arnoud van Soest
In 2025 viert de Zaansche Molen zijn 100-jarig bestaan. Ter ere van dit jubileum besteedt Oneindig Noord-Holland extra aandacht aan de molens in onze provincie. Op de themapagina Molens lees je alle verhalen.
Publicatiedatum: 13/01/2025
Vul deze informatie aan of geef een reactie.