6 min

De betoverde molen

Dit volksverhaal speelt zich af op een molen in Zuiderwoude. Een molenaar kon zijn molen ’s nachts maar niet laten draaien. Alle knechten die hij voor de nachtdienst aannam, kwamen verschrikt de molen uitrennen. Of nog erger, ze stierven als ze er langere tijd waren geweest. Toen er op een dag een bedelaar aan de deur kwam, vroeg de molenaar of hij voor hem wilde werken. De arme man nam het aanbod dankbaar aan. Waarop de molenaar hem waarschuwde voor de nachtelijke onrust. De bedelaar antwoordde dat hij zou waken, maar dat er op elke tree van de trap een kaars moest branden.

Caspar Jacobsz Philips, Riviergezicht met een molen, bij nacht, 1766. Collectie Rijksmuseum, objectnummer RP-P-1994-198.

Zo gezegd zo gedaan. Eerst zaten de molenaar en de bedelaar samen stil bij het vuur. Laat op de avond hoorden ze opeens gestommel en werden de kaarsen op de trap één voor één uitgeblazen. Daarna kwamen er tientallen zwarte katten binnen gelopen. Toen zij ook de kaars op de tafel wilden gaan uitblazen, hield de bedelaar ze tegen. Hij zei: “Ik wil een lekkere kop koffie zetten, dan kunnen we gezellig samen praten.” Terwijl de bedelaar water ging koken, gingen de katten bij het vuur zitten en begonnen zowaar te praten. De molenaar kreeg het er benauwd van en besloot te vertrekken. Tegen de bedelaar zei hij: “Ze hebben er al zoveel gemold en ik blijf liever nog wat leven.” Toen de katten een tijdje hadden zitten praten, zei de ene kat tegen de ander: “We moeten hem maar wegjagen”. De bedelaar bedacht zich geen moment. Hij nam een pollepel vol kokend water en gooide het over de katten heen. Jankend en schreeuwend renden ze weg, waarna de molen spontaan weer begon te draaien.

Toen de molenaar de volgende dag kwam kijken waren er al een paar zakken gemalen. De molenaarsvrouw bleek echter onder de brandblaren te zitten. Zij had als toverkol (heks) meegewerkt aan de spokerij. De vrouw had dit gedaan omdat zij niet meer in de molen wilde wonen. Volgens haar waren ze rijk genoeg om te verhuizen naar een burgerhuis. De molenaar was het hier echter niet mee eens, waardoor zij haar man op deze manier had geplaagd.

Stenen brug met molen, 1849. Tekening door Jacob Abels (1803-1866). Stadsarchief Amsterdam, Collectie Koninklijk Oudheidkundig Genootschap, Afbeeldingsbestand KOG-AA-2-28-613.

Een afgehakte hand

In een andere versie van dit volksverhaal verbleef een nieuwe knecht, ondanks alle waarschuwingen, ‘s nachts in de molen. Om wakker te blijven ging hij pannenkoeken bakken. Toen hij dat een poosje had gedaan, kwam er een zwarte kat de trap op lopen. Hij bood de kat een pannenkoek aan, waarop deze dichterbij kwam. De knecht pakte zijn bijl en haalde uit naar de kat. Ondanks dat deze snel wegsprong was er toch een stuk van zijn poot afgehakt. De kat rende jankend weg en de knecht bekeek het afgehakte stuk. Dit bleek een mensenhand met enkele vingers te zijn. De volgende dag toonde hij deze aan de molenaar, die geschrokken vertelde dat er die nacht bij zijn vrouw een paar vingers waren afgehakt. De molenaarsvrouw bleek een toverkol (heks) te zijn. Zij deed dit (net als in de andere versie) uit boosheid, omdat zij door haar man gedwongen werd om in de molen te blijven wonen.

Rembrandt van Rijn, De molen, 1645-1648, Collectie National Gallery of Art, nummer 1942.9.62.

De verborgen schat

Een ander huiveringwekkend volksverhaal uit Zuiderwoude werd opgetekend in 1901. Er was eens een molenaar die geen knecht kon aanhouden. Ze werden allemaal doodsbang in de molen. Toen een nieuwe knecht voor het eerst in de molen ging slapen, werd er door een man een mes op zijn keel gezet. Hij moest doodstil blijven liggen om zichzelf niet te kelen. In zijn droom zag hij dat een plank op het erf zich oplichtte en er een tafeltje naar boven kwam met daarop veel geld. De knecht werd doodsbenauwd wakker, maar besloot het toch nog een nacht te wagen. Weer werd er een mes op zijn keel gezet en kreeg hij dezelfde droom. De volgende morgen ging de knecht op het erf naar de plank kijken. Hij tilde de plank op en haalde een schat weg. Hierna heeft hij altijd rustig kunnen slapen.

Schatgravende vrouw en de geest. Vervaardiger: Noach van der Meer (II) (vermeld op object), 1778 – 1785. Een vrouw heeft op aanraden van een geest een schat opgegraven. De schat is zo groot dat zij hem niet kan tillen, daarom vraagt ze de geest haar te helpen. Die gaat er echter met de schat vandoor. Collectie Rijksmuseum, objectnummer RP-P-1907-4706.

Drama om middernacht

Voordat de Belmermeermolen in Broek in Waterland in 1916 werd afgebroken vonden er rare dingen plaats. Tenminste als we het volksverhaal uit 1911 moeten geloven. In de poldermolen woonden vroeger een vrouw en haar dochter. De dochter had verkering met een jongen, die elke zondagavond op bezoek mocht komen. Hij moest echter wel beloven om voor twaalven weer naar huis te gaan. Naarmate het stel elkaar beter leerden kennen, werd het steeds moeilijker om afscheid te nemen. Op een avond weigerde de jongen om te vertrekken, ondanks de smeekbeden van het meisje.

Molen van de Belmermeer, De Belmermeermolen, 1981 (repro). Vervaardiger J.P. de Koning – Reprofotograaf, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Documentnummer 203.532.

Toen de klok twaalf uur sloeg viel het meisje flauw. Ze lag lijkbleek op de grond. Wat de jongen ook probeerde, hij kreeg haar niet wakker. Ten einde raad legde hij een zakdoek over haar gezicht en ging haar moeder waarschuwen. Toen kwam hij erachter dat ook haar moeder bewusteloos was. Hij gooide een laken over haar gezicht en ging terug naar zijn geliefde. Een dikke bromvlieg vloog al om haar gezicht heen. Hij haalde de zakdoek weg, waarna de vlieg in haar mond vloog. Toen kwam het meisje bij. De jongen vertelde haar geschrokken wat hij had gezien en gedaan. Ze vroeg gelijk of haar moeder nog steeds onder het laken lag. De jongen knikte, waarop ze zei: “O jemig, dan is moeder dood, want de tijd is verstreken.” Toen zij gingen kijken bleek dit inderdaad het geval.

De restanten van de Belmermeermolen, 2021. Vervaardiger: Milliped, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons.

Kijk voor meer volksverhalen op de Nederlandse VolksverhalenBank van het Meertens Instituut.

Auteur: Judith van Amelsvoort

In 2025 viert de Zaansche Molen zijn 100-jarig bestaan. Ter ere van dit jubileum besteedt Oneindig Noord-Holland extra aandacht aan de molens in onze provincie. Op de themapagina Molens lees je alle verhalen.

Bronnen:

• Redactie Dr. Tjaard W.R. de Haan, Volksverhalen uit Noord- en Zuid-Holland, 1980, ‘De betoverde molen’ 30, p. 75-76.
• Nederlandse Volksverhalenbank, sage (tijdschriftartikel), De betoverde molen. Bron: C. Bakker:`Geesten- en heksengeloof in Noord-Holland boven het IJ’, in: De Gids 1922, p.103-104.
• Nederlandse Volksverhalenbank, sage, Die Seele der Hexe verlässt den Körper in Tiergestalt. Bron: Collectie Bakker (Archief Meertens Instituut), 26 juni 1911.
• Nederlandse Volksverhalenbank, sage, De verborgen schat. Bron: Collectie Bakker (Archief Meertens Instituut), 5 november 1900.
• Molendatabase: De Belmermeermolen, Broek in Waterland.

Publicatiedatum: 06/01/2025