Oneindig Noord-HollandBeleef de geschiedenis van jouw provincie
NL | EN

Japan en de Joffer

Het is mysterieus, het is ver weg, en er worden in de ogen van menig Europeaan fascinerende gewoontes op na gehouden. Japan heeft altijd een bepaalde aantrekkingskracht gehad. Vanaf het midden van de negentiende eeuw lieten diverse kunstenaars zich inspireren door het land. Eén van hen was Lizzy Ansingh. Het onderwerp van veel van haar schilderijen: poppen. Hoe is dit te rijmen met Japan?

Familieaangelegenheid

Lizzy Ansingh was niet de enige uit de familie met ambities op het kunstzinnige vlak. Haar schilderende tante Thérèse Schwartze is waarschijnlijk de belangrijkste persoon voor de ontplooiing van haar schilderstalent geweest. De nu nog bekende kunstenares was nooit ver weg. Vlak na haar geboorte in 1875 verhuisde Ansingh naar Amsterdam, waar ze tegenover tante Thérèse en andere familieleden kwam te wonen. Omdat haar moeder een slechte gezondheid had en haar vader veel werkte, bracht de kleine Lizzy veel tijd in dat huis door. Op een gegeven moment ging ze er zelfs wonen.

Thérèse Schwartze, Portret van Lizzy Ansingh, 1902, olieverf op doek, 78 x 62 cm, Rijksmuseum Amsterdam. Foto: Wikipedia.

Van kind naar kunstenaar

Het was hier dat Ansingh haar eerste stappen zette richting een kunstcarrière. Stimulans genoeg. Het huis was namelijk gevuld met schilderskisten, tekendozen en schilderijen. Op latere leeftijd leerde ze via haar tante diverse kunstenaars en tevens de kunstwereld kennen. Vrouwen uit welgestelde families, waartoe Ansingh ook behoorde, schilderden aan het einde van de negentiende eeuw voornamelijk voor de leuk. Voor het geld hoefden ze het niet te doen. Ansingh zag dit echter anders. Zij wilde van schilderen haar beroep maken. Daarom volgde ze een opleiding aan de Rijksacademie van Beeldende Kunsten in Amsterdam. Daar leerde ze andere kunstenaressen kennen met wie zij geregeld samen kwam om thee te drinken en te discussiëren over kunst. Deze groep zou uiteindelijk bekend komen te staan als de Amsterdamse Joffers.

Lizzy Ansingh en Thérèse Schwartze (zittend) aan het werk in Artis. Foto: Wikipedia.

Poppen aan het dansen

Ansingh sneed in haar oeuvre diverse onderwerpen aan, maar poppen speelden altijd de hoofdrol. Er wordt vaak gezegd dat het Thérèse Schwartze was die haar rond 1900 met de poppen kennis liet maken. Ansingh legde tijdens haar leven een flinke collectie aan, van achttiende-eeuwse dames tot Aziatische figuren. Door haar levendige fantasie zag de kunstenares gelijk verhalen in de minimensjes, die zij vervolgens op het doek zette. In het begin waren het met name stillevens, waarop de houdingen en gezichtsuitdrukkingen van de poppen de sfeer van het kunstwerk bepaalden. Vanaf 1910 beeldde zij steeds vaker abstracte begrippen uit in plaats van de werkelijkheid, waarbij ze regelmatig werd geïnspireerd door Oudhollandse literatuur.

Maar ook meer exotische bronnen deden hun invloed gelden, zoals de Japanse prentkunst. Lange tijd was Japan een afgesloten fort geweest. Toen de grenzen in het midden van de negentiende eeuw weer open gingen, maakte men kennis met de kunst die in het land werd gemaakt. Vooral de prenten trokken de aandacht, omdat zij opvielen door hun felle kleuren en hun vlakheid. Diverse Europese kunstenaars lieten zich door de kunst beïnvloeden, waarbij de bekendste Nederlandse vertegenwoordiger waarschijnlijk Vincent van Gogh is. In de twintigste eeuw was de invloed nog merkbaar, zo ook bij Lizzy Ansingh.

Japanse prentkunst, vóór 1895. Foto: Wikipedia.

Cyclus

Een voorbeeld van een dergelijk schilderij is Ontwaakt uit 1915.  Op het doek van bijna anderhalve meter bij anderhalve meter groot gebeurt veel. Het grootste deel van het kunstwerk lijkt te zijn bedekt door een soort oerwoud van planten, bloemen, vlinders en andere natuurmotieven. Tussen een weerwar van groen en wit is een figuurtje met een Aziatisch uiterlijk en gekleed in het blauw te ontwaren. Boven het figuurtje vliegt als een grote blauwe wolk een vogel met in zijn lange puntige snavel een gouden ring. Zijn imposante staart wappert omlaag.

Lizzy Ansingh, Ontwaakt, 1915, olieverf op doek, 142 x 134 cm, particuliere collectie. Foto: Invaluable.

Ontwaakt barst van de invloeden. Ansingh vond allereerst haar inspiratie voor dit werk in een gedicht van Jacob Cats uit 1618 over een rups die zich ontpopt tot vlinder. Stilistisch gezien zijn overeenkomsten te vinden met de Japanse prentkunst door een gebrek aan diepte; elk element lijkt zich op één en hetzelfde niveau te bevinden. Ook op het symbolische vlak is Japan terug te vinden. Zo staan vlinders daar symbool voor geluk en worden ze gezien als de belichaming van de ziel. De indrukwekkende blauwe vogel is een kraanvogel. Evenals de gouden ring die hij in zijn bek houdt, staat het dier in de Japanse cultuur voor een lang leven, oneindige liefde, geluk, en de eeuwige cyclus van het leven. Wat weer aansluit op de weg van rups tot vlinder uit het gedicht van Cats. Het cirkeltje is rond.

Theemuts of tijdgeest?

Ondanks werken als Ontwaakt is er enige discussie over hoe vernieuwend en origineel Lizzy Ansingh is geweest. Terwijl zij in haar onderwerpkeuze niet per se voor het geijkte ging, is ze qua stijl altijd trouw gebleven aan wat zij geleerd had op de strikte Rijksacademie. Ansingh had niet zoveel met moderne kunst. Vooral de abstracte werken konden haar goedkeuring niet wegdragen, omdat daar steeds vaker een uitleg bij nodig was om ze te begrijpen. Ze was van mening dat als je niet meteen ziet waar je naar kijkt je beter kunt gaan schrijven. Het wat kneuterige beeld dat nog wel eens van Ansingh en haar mede-Joffers wordt geschetst als een kliek theeleutende dames die kunstdiscussies voerden, werkt natuurlijk ook niet in haar voordeel. Hoewel zij misschien niet het meest vooruitstrevende lid was, heeft de groep als geheel  zeker de weg voorbereid voor een nieuwe generatie kunstenaressen.

Lizzy Ansingh, Voor de spiegel, 1944, olieverf op doek, 81 x 101 cm, particuliere collectie. Foto: Studio 2000.

Om in theetermen te blijven, kan Lizzy Ansingh wellicht het best gezien worden als een liefhebber van het traditionele Earl Grey, afgewisseld met een kopje Japanse senchathee voor de diepgang. De appeltaart-met-slagroomsmaak liet zij echter aan haar voorbij gaan. Daar waren haar poppen nog niet aan toe.

Tekst: Nienke Knotter

Literatuur

  • De Amsterdamse Joffers. Lizzy Ansingh, Jo Bauer-Stumpff, Ans van den Berg, Nelly Bodenheim, Marie E. van Regteren Altena, Coba Ritsema, Cpba Surie, Betsy Westendorp-Osieck, tent. cat. Laren (Singer Museum) 1977.
  • Dieltjes, Esther, Duysters, Kirstin en Saskia de Bodt, Lizzy Ansingh (1875-1959). De poppenschilderijen van een Amsterdamse Joffer, Arnhem 2005.
  • Hermes, Nico (red.), Met verve. Charley Toorop, Lizzy Ansingh, Jacob van Heemskerck, Lou Loeber, Sorella, Adya van Rees-Dutilh, Amsterdam 1991.
  • Hofhuizen, Herman, ‘Een “grote dame”, De Tijd 8 maart 1958.
  • Weisberg, Gabriel P. (red.), The Orient Expressed. Japan’s Influence on Western Art. 1854-1918,  Seattle 2011.

Publicatiedatum: 28/03/2018

Aanvullingen

Vul deze informatie aan of geef een reactie.

Plaats een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Vereiste velden zijn gemarkeerd met *. Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd.