Het Fort bij Kudelstaart is één van de forten van de Stelling van Amsterdam. Tussen 1881-1919 werd rondom Amsterdam een bijzonder verdedigingswerk van forten, batterijen, dijken en sluizen aangelegd. Militairen konden de toegang tot de hoofdstad blokkeren door de omliggende gebieden onder water te zetten. Tot de uitvinding van nieuwe militaire technieken en de komst van het vliegtuig bleef Amsterdam zo beschermd tegen invallen van vijanden. Ondanks dat de Stelling van Amsterdam als geheel nooit in werking is getreden, is het een belangrijk militair monument. Sinds 1996 staat de Stelling op de Werelderfgoedlijst van UNESCO en vanaf juli 2021 maakt het samen met de Nieuwe Hollandse Waterlinie onderdeel uit van het werelderfgoed Hollandse Waterlinies .

Het Fort bij Kudelstaart diende ter afsluiting van de brede Westeinderplassen, die een zwakke plek vormden in het Zuidfront van de Stelling van Amsterdam. Vijandelijke legers konden per boot over deze plassen proberen binnen te dringen om Amsterdam te bereiken. De fortgebouwen werden voltooid tussen 1905-1907, min of meer tegelijk met het verderop gelegen Fort bij de Kwakel.

Vruchtbare bagger voor bloemen

De omgeving rond Aalsmeer bestond halverwege de negentiende eeuw voornamelijk uit water. Door turfwinning waren er vele kleine en grote waterplassen ontstaan, waar de dorpen Kudelstaart, Aalsmeer en De Kwakel als langgerekte linten tussen lagen. Veel van deze plassen zijn in de tweede helft van de negentiende eeuw drooggelegd om er nieuwe landbouwgrond van te maken.

De Westeinderplassen bleven behouden, met name omdat men uit deze relatief ondiepe plas vruchtbare bagger kon halen. De veengronden in de omgeving werden hiermee opgehoogd om aardbeien en sierbloemen te telen. De smalle tuinbouwpercelen werden voorzien van nieuwe bagger, soms vermengd met stalmest en huisvuil (zogenaamde ‘toemaak’). Aan het eind van de negentiende eeuw ontstond rondom Aalsmeer eeuw een bloeiende snijbloementeelt en -handel. Deze teelt is inmiddels verplaatst naar moderne kassen; de Westeinderplassen hebben nu voornamelijk een recreatieve functie.

Voor de hoofdverdedigingslinie uit

Het Fort bij Kudelstaart ligt enigszins vooruitgeschoven ten opzichte van de hoofdverdedigingslinie , net als de forten bij De Kwakel en aan de Drecht. Dat was nodig omdat er destijds al bebouwing in de omgeving stond en men vanuit de forten een vrij schootsveld moest hebben. Tussen het Fort bij Kudelstaart en het Fort bij Uithoorn loopt een aarden wal waarachter een gedekte weg is aangelegd, de Linie Kudelstaart-Uithoorn ook wel ’Vuurlijn’ genoemd. Deze weg konden soldaten gebruiken om zich veilig en ongezien te verplaatsen.

Het Fort bij Kudelstaart is één van de laatste stellingforten die gebouwd is volgens de oorspronkelijke hoofdindeling, die ook wel Model A wordt genoemd. Hoewel geen twee stellingforten hetzelfde zijn, hebben forten uit dezelfde bouwfase wel een soortgelijke opzet. Latere forten (Model B ) die vanaf 1909 werden opgeleverd, waren compacter en smaller dan de vroege forten. Dat maakte de kans kleiner dat de forten geraakt konden worden door de vijand. Het nabijgelegen Fort aan de Drecht, bouwjaar 1884-1911, is een voorbeeld van een Model B-fort.

Een eigen sluis

Opvallend is de aanwezigheid van twee extra batterijen voor de plaatsing van zwaar geschut in de frontwal . Net als de houten bankjes van de naastgelegen schuilplaatsen zijn deze nog steeds te zien. De batterijen waren door de vooruitgeschoven ligging van het fort nodig om vijandelijke troepen in het voorgebied te beschieten. Een ander opmerkelijk onderdeel van het fort is de sluis net buiten de fortgracht , waarmee de Zuidlegmeerpolder onder water gezet kon worden. Slechts twee forten in de Stelling van Amsterdam hadden zo’n schutsluis: het Fort bij Kudelstaart en het Fort bij Aalsmeer.

Anders dan bij de dubbele sluis van het Fort bij Aalsmeer, kon men de enkele sluis van het Fort bij Kudelstaart niet gebruiken om in vredestijd de Legmeerpolder in te varen. De sluis werd daardoor niet gebruikt voor het transport van agrarische producten, zoals bij het Fort bij Aalsmeer. Daar voeren suikerbietenschepen regelmatig de Haarlemmermeerpolder in en uit. De sluis van Kudelstaart is omstreeks 1893 gebouwd en nog grotendeels intact, inclusief de ontvangkom . De sluis is in 2004-2006 gerestaureerd.

Minder forten, meer batterijen

Vlak boven het Fort bij Kudelstaart begint de Vuurlijn, een aarden liniewal die doorloopt tot aan het Fort bij Uithoorn. Voor dit deel van de Stelling vormt de Vuurlinie de hoofdverdedigingslinie. De Vuurlijn was versterkt met zes batterijen, waarvan er één nog in goede staat verkeert.

Losse batterijen waren erg belangrijk in de militaire strategie achter de Stelling. Waar de forten uitgerust waren met lichter geschut voor kortere afstanden, werd het verplaatsbare zware geschut in batterijen opgesteld, die zich in versterkte liniewallen tussen de forten bevonden. Hierdoor was het voor de vijand moeilijk om te bepalen waar zij haar kanonnen op moest richten.

Fortgracht wordt jachthaven

Tot 2015 was het Fort bij Kudelstaart in handen van de Stichting Vafamil. Deze organisatie beheerde kampeerterreinen en jachthavens waar (oud-) werknemers van Defensie in hun vrije tijd gebruik van konden maken. De gemeente Aalsmeer kocht het fort in 2015 en vond een partij die het wilde ontwikkelen voor de watersport, met een hotel, evenementenlocatie en ondergrondse parkeergarage. Na tussenkomst van UNESCO en de Raad van State werd eind 2023 de stekker uit dit plan getrokken. Een nieuwe bestemming voor het fort is nog niet gevonden. Wel is de jachthaven nog in gebruik.

Tekst: Jephta Dullaart (2012). In 2024 herzien door Oneindig Noord-Holland.

Meer informatie

Meer informatie over Fort bij Kudelstaart is te vinden op de volgende websites:

• Fort Kudelstaart
• UNESCO Werelderfgoed Hollandse Waterlinies
• Stelling van Amsterdam, een stadsmuur van water

Publicatiedatum: 28/02/2024