Fort bij de Kwakel is één van de forten van de Stelling van Amsterdam. Tussen 1881-1919 werd rondom Amsterdam een bijzonder verdedigingswerk van forten, batterijen, dijken en sluizen aangelegd. Militairen konden de toegang tot de hoofdstad blokkeren door de omliggende gebieden onder water te zetten. Tot de uitvinding van nieuwe militaire technieken en de komst van het vliegtuig bleef Amsterdam zo beschermd tegen invallen van vijanden. Ondanks dat de Stelling van Amsterdam als geheel nooit in werking is getreden, is het een belangrijk militair monument. Sinds 1996 staat de Stelling op de Werelderfgoedlijst van UNESCO en vanaf juli 2021 maakt het samen met de Nieuwe Hollandse Waterlinie onderdeel uit van het werelderfgoed Hollandse Waterlinies .
Fort bij de Kwakel is als één van de laatste forten gebouwd volgens Model A , de hoofdindeling die de forten uit de eerste bouwperiode van de Stelling kenmerkt. Het fort behoort tot het Zuidfront van de Stelling en had als doel om de oostelijke ringdijk van de Zuider Legmeerpolder en het riviertje de Kleine Drecht te verdedigen. Het Legmeer was kort voor de aanleg van de Stelling drooggemalen, net als een aantal andere veenplassen in de buurt. Dit leverde nieuwe landbouwgrond op, maar maakte Amsterdam vanuit militair oogpunt ook kwetsbaarder aan de zuidkant. Forten als het Fort bij de Kwakel en het Fort bij Kudelstaart moesten daar tegenwicht aan bieden.
Onder toezicht
Alle forten van de Stelling van Amsterdam werden ontworpen door de genie , het legeronderdeel dat verantwoordelijk was voor het bouwen en onderhouden van militaire verdedigingswerken. Zij maakten ook de technische tekeningen. De bouw werd vervolgens openbaar aanbesteed en gegund aan de aannemer met het laagste bod. Dit betekende dat de winstmarges op de bouw laag waren. Aannemers probeerden op allerlei manieren zo goedkoop mogelijk te werken, soms ten koste van de kwaliteit van het vakmanschap of de gebruikte materialen. Om te waarborgen dat de werkzaamheden naar behoren werden uitgevoerd, stonden de aannemers onder direct toezicht van opzichters. Dit waren ingenieurs die voor de genie werkten en dag en nacht op de bouwplaats aanwezig waren. Wanneer er met de bouw van een nieuw fort begonnen werd, werd daarom als eerste een woning voor de opzichter gebouwd. Na de voltooiing van het fort kwam de fortwachter hier te wonen.
“Veel dronken poldervolk”
De bouw van het Fort bij de Kwakel en het naastgelegen Fort bij Kudelstaart werd gegund aan de Nijmeegse aannemer Blecourt. Blecourt had weinig eigen personeel, waardoor het werk vooral gedaan moest worden door onderaannemers en plaatselijk ingehuurde werklui. De opzichter, ingenieur De Beus, hield tijdens de bouw een dagboek bij waarin hij in telegramstijl verslag deed van de vorderingen. Ook Blecourt zou zo’n boekje hebben gehad, al is dit helaas niet bewaard gebleven. Zijn boekje zou op een soort zwartboek hebben geleken, waarin hij zijn frustraties uitte over de genie. Die ergernis over de samenwerking was wederzijds. Als we het dagboek van Cool mogen geloven, was het met het arbeidsethos van Blecourt en zijn personeel slecht gesteld. De ingehuurde werklui begonnen te laat met heien en vaak werd er weinig werk verzet door het “dronken poldervolk”. Maar al te vaak was “het volk, zoo wel losse als het timmervolk weer door gebrek aan toezicht door den aannemer flink aan het slabakken”.
Uniek beeldmateriaal
Naast het dagboek van opzichter Cool is er nog meer bijzondere documentatie rond Fort bij de Kwakel. Zo is de bouw van dit fort fotografisch vastgelegd, iets wat zelden gebeurde. De oude foto’s geven een goede indruk van hoe een fortgebouw tot stand kwam. Eerst werd het voorbereidend grondwerk op het fortterrein gedaan en werd de gracht gegraven. Dit moest een aantal jaren voor de bouw van de fortgebouwen gebeuren, zodat de grond kon inklinken. Daarna werden er honderden palen geheid en werd de houten bekisting voor de betonstort getimmerd. Vervolgens werden duizenden cementzakken per schuit aangevoerd, aangevuld met steenslag en grind. Ter plekke werd het beton gemaakt en voor de bomvrije gebouwen gestort.
In particuliere handen
Het Fort bij de Kwakel kwam als eerste stellingfort in particuliere handen. Het fort werd in 1972 door het ministerie van Defensie verkocht aan een ondernemer. Hiermee liep het fort voor op de rest van de Stelling: de meeste forten werden pas twee decennia later door Defensie afgestoten. De nieuwe eigenaar van het Fort bij de Kwakel was een gepassioneerd biljarter en zag in het fort een mooie locatie om zijn hobby te beoefenen. Hij vergrootte het middengedeelte van het fort tot een heuse ‘biljarthal’ door de muren aan weerszijden te verwijderen. Tot op heden is de hal in gebruik door een biljartvereniging. Daarnaast is er in het hoofdgebouw een café-restaurant gekomen.
Wonen op het fortterrein
Rondom het fort is weinig van het oorspronkelijke Stellinglandschap terug te zien. De directe omgeving is inmiddels volgebouwd met woningen en kassen. De fortgracht wordt omringd door vakantiewoningen, alleen de tuintjes van deze bungalows hebben nog vrij zicht op de gracht en het eiland. Wel staat de oude fortwachterswoning nog altijd op het terrein. Een opzichter of fortwachter is er al lang niet meer, maar het fraaie houten gebouw wordt nog wel bewoond. Ook de houten bergloods heeft na een ingrijpende verbouwing een woonbestemming gekregen.
Ontijzeringsinstallatie buiten het fort
Een ander opmerkelijk onderdeel van het oude fort is de ontijzeringsinstallatie waarmee water geschikt gemaakt werd voor consumptie. Normaal gesproken werd regenwater opgevangen voor gebruik, maar als grond- of bronwater nodig was, werd het fort met deze installatie van drinkwater voorzien. De installatie staat buiten, in de hoek bij de linker keelkazemat . Ook andere forten beschikken soms over een soortgelijke installatie, maar gewoonlijk staat deze binnen. Alleen het Fort bij Kudelstaart had ook een ontijzeringsinrichting buiten het fortgebouw, die de tand des tijds helaas niet doorstaan heeft. De installaties van het Fort bij de Kwakel en het Fort bij Kudelstaart kwamen van een andere fabrikant dan waar de genie haar installaties normaal bestelde en waren te hoog om in de forten te plaatsen. Wie weet zien we hier de hand van aannemer Blecourt. Vond hij wellicht, met toestemming van de opzichter, een fabrikant die een goedkoper model kon leveren?
Tekst: Jephta Dullaart (2012). In 2024 herzien door Oneindig Noord-Holland.
Meer informatie
Meer informatie over Fort bij de Kwakel is te vinden op de volgende websites:
- Bar het fort
- UNESCO Werelderfgoed Hollandse Waterlinies
- Stelling van Amsterdam, een stadsmuur van water
Publicatiedatum: 26/01/2024
Vul deze informatie aan of geef een reactie.