Oneindig Noord-HollandBeleef de geschiedenis van jouw provincie
NL | EN

Fort bij de Kwakel: bouwproces door uniek dagboek en zeldzame foto’s vastgelegd

Fort bij de Kwakel werd in 1906 opgeleverd, min of meer tegelijkertijd met het naastgelegen Fort bij Kudelstaart.

Beiden forten zijn als laatste gebouwd volgens standaard model A, het type fort dat in de eerste fase van de aanleg van de Stelling werd toegepast. Het fort diende ter verdediging van de oostelijke ringdijk van de Zuider Legmeerpolder en het riviertje de Kleine Drecht in het Zuidfront van de Stelling. Het Legmeer was kort voor de aanleg van de Stelling drooggemalen, evenals een aantal andere veenplassen in de buurt. Deze droogmakerijen leverden nieuw landbouwgrond op, maar maakten Amsterdam vanuit militair oogpunt ook kwetsbaarder aan de zuidkant. De bouwgeschiedenis van het fort is gedocumenteerd in een dagboek van de aannemer. Hieruit kunnen we opmaken dat de aanleg bepaald niet van een leien dakje liep.

Ingang van het Fort bij de Kwakel. Beeld via Wikimedia Commons, fotograaf Sumurai8 , CC BY-SA 4.0.

Het bouwproces

De forten van de Stelling van Amsterdam werden ontworpen door de genie, inclusief het maken van de bouw- en bestektekeningen. Vervolgens werd het werk openbaar aanbesteed en gegund aan de laagste inschrijver. Dit betekende dat de winstmarges voor de particuliere aannemers laag waren. Zij probeerden op allerlei manieren zo goedkoop mogelijk te werken waardoor kwaliteit van materiaal en vakmanschap onder druk kwam te staan. Om dit zo veel mogelijk te voorkomen, stonden de aannemers onder direct toezicht van opzichters. De bouwopzichters waren ingenieurs die voor de genie werkten. Zij waren dag en nacht aanwezig op de bouwplaats. Als eerste werd dan ook een (houten) woning voor de opzichter gebouwd die na voltooiing van het werk dienst deed als fortwachterswoning.

“Veel dronken polder volk”

De bouw van Fort de Kwakel en naastgelegen Fort bij Kudelstaart werd uitgevoerd door de Nijmeegse aannemer Blecourt. De aannemer beschikte over weinig personeel waardoor er vooral gewerkt werd met onderaannemers en plaatselijk ingehuurde werklui. De opzichter, ingenieur De Beus, heeft tijdens de aanleg een dagboek bijgehouden waarin hij in telegramstijl de werkzaamheden opschreef. Ook aannemer de Blecourt hield een soort zwartboek bij waarin hij zijn ongenoegen uitte over de gang van zaken bij de genie. Helaas zijn de notities van de aannemer niet bewaard, maar uit het dagboek van De Beus blijkt dat het met de arbeidsethos van de aannemer en zijn personeel slecht gesteld was. Men begon te laat met heien en toen men eindelijk begonnen was, werd er weinig werk verzet door het “dronken poldervolk”. Maar al te vaak was “het volk, zoo wel losse als het timmervolk weer door gebrek aan toezicht door den aannemer flink aan het slabakken”. De Beus’ notitie boekje loopt tot 13 september 1906, maar pas op 1 december werd het werk officieel afgerond.

Uniek beeldmateriaal

Het dagboek van opzichter De Beus is niet de enige documentatie over de bouw van Fort de Kwakel. Een opmerkelijk gegeven is dat de bouw van dit fort als een van de weinige forten fotografisch is vastgelegd. Hierdoor zijn de enige beschikbare foto’s over de aanleg van forten, bijna altijd foto’s van de Kwakel. De oude foto’s geven een goede indruk van wat er allemaal kwam kijken bij de bouw van een fort. Eerst het voorbereidend grondwerk op het fortterrein en aanleg van de gracht, dan het heien van de honderden palen, en daarna het timmeren van de houten bekisting voor de betonstort. Vervolgens de aanvoer van de duizenden cementzakken per schuit, aangevuld met steenslag en grind. En tot slot is er beeldmateriaal van het storten van het beton voor de bomvrije gebouwen. Het aanleggen van het grondwerk werd overigens door de genie zelf gedaan. Dit diende een aantal jaren voorafgaand aan de eigenlijke bouw van het fort te geschieden, in verband met het inklinken van de grond. Daarna kon de aannemer pas beginnen met de bouw van de bomvrije gebouwen.

Bouw Fort bij de Kwakel

In particuliere handen

Het Fort De Kwakel vormde in 1906 het sluitstuk van de eerste fase van de aanleg van de Stelling. In een andere ontwikkeling was De Kwakel juist voorloper: het kwam als eerste fort in particuliere handen. Het fort werd in 1972 door het Ministerie van Defensie verkocht aan een ondernemer. Hiermee was het fort zijn tijd vooruit, want de meeste forten werden pas twee decennia later door Defensie afgestoten. De nieuwe eigenaar was idolaat van biljarten en zag in het fort een mooi onderkomen voor zijn hobby. Het middengedeelte van het fort werd vergroot door aan weerszijden de muren te verwijderen waardoor er een heuse ‘biljarthal’ kon ontstaan. Het fort is tot op heden in gebruik door een biljartvereniging. Daarnaast is in het hoofdgebouw een café-restaurant gevestigd.

Wonen op het fortterrein

Weinig op en rondom het fort doet nog denken aan het oorspronkelijke Stellinglandschap. Landschappelijk is er veel veranderd in de afgelopen eeuw. De directe omgeving van het fort is volgebouwd met woningen en kassen. De fortgracht is omringd met vakantiewoningen waardoor vrij zicht op de gracht en het eiland slechts mogelijk is wanneer men door de tuintjes van de bungalows kijkt. Het fortterrein beschikt nog over zijn oorspronkelijke fortwachterswoning, een fraai houten exemplaar. De opzichter en later de fortwachter zijn al lang verdwenen, maar er wordt nog steeds in gewoond. Ook de houten genieloods heeft na een ingrijpende verbouwing een woonfunctie gekregen.

Luchtfoto Fort bij de Kwakel, Bron: Rijksdienst Cultureel Erfgoed

Ontijzeringsinstallatie staat buiten

Een opmerkelijk element is de bewaard gebleven ontijzeringsinstallatie voor de drinkwatervoorziening. Deze staat buiten, in de hoek bij de linker keelkazemat. Meer forten beschikken nog over de oorspronkelijke installatie, maar bij geen enkel fort is de installatie aan de buitenkant zichtbaar. Oorspronkelijk was de ontijzeringsinrichting van Fort bij Kudelstaart eveneens buiten geplaatst, maar deze heeft de tand des tijds niet overleefd. Beide installaties kwamen van een andere fabrikant dan gebruikelijk, maar bleken te hoog voor het fort. Het is niet onaannemelijk om hier de hand van aannemer Blecourt in te zien; waarschijnlijk kon deze fabrikant de installaties goedkoper leveren!

Geschreven door Jephta Dullaart (Redactie Oneindig Noord-Holland)

Meer informatie over Fort bij de Kwakel kunt u vinden op de volgende websites:
Bar het fort
Hollandse Waterlinies
Particuliere website Stelling van Amsterdam, een stadsmuur van water 

Publicatiedatum: 18/12/2012

Aanvullingen

Vul deze informatie aan of geef een reactie.

Plaats een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Vereiste velden zijn gemarkeerd met *. Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd.