In de zeventiende eeuw maakten de Zaanse papiermolens simpel grauwpapier, dat geschikt was voor verpakkingen. Het dure witpapier werd in die tijd nog ingevoerd uit Frankrijk, maar toen er rond 1670 oorlog tussen Nederland en Frankrijk dreigde, en de Nederlandse overheid de invoer van bepaalde Franse producten verbood, werd het voor Nederlandse papiermakers interessant om witpapier te maken. Zaanse papiermolenaars slaagden er in om witpapier van zeer hoge kwaliteit te maken, papier dat wereldberoemd zou worden.

Het werd niet alleen naar andere Europese landen geëxporteerd, maar ook naar Noord- en Zuid-Amerika. Postzegels en bankbiljetten werden van dit papier gemaakt, Beethoven schreef er zijn composities op en zelfs de Amerikaanse onafhankelijkheidsverklaring is op Zaanse witpapier gedrukt.

Lompen scheuren

In principe is het maken van papier in de loop der eeuwen onveranderd gebleven, zo beschrijft Jur Kingma, of het nu in papiermolens werd geproduceerd, waarvan er rond 1730 maar liefst 42 in de Zaanstreek stonden of in door stoomkracht aangedreven papierfabrieken.

Voor het maken van papier werden lompen gebruikt, die vervolgens werden gewassen en gescheurd. Dat werd door vrouwen en kinderen gedaan. Eerst moesten de knoopjes en haakjes er af worden gehaald. Dat moest secuur gebeuren, want als je een knoop liet zitten, kreeg je een boete. Vervolgens werden de lompen aan stukken gescheurd.

De vrouwen die dat werk deden, zaten dan ook altijd onder het ongedierte. In zijn boek ‘Herinneringen van een hutjongen’ schrijft Henk Schouten uit Wormer hoe zijn grootmoeder, die voddenscheurster op molen ‘De Oude Blauw’ was, elke avond op vlooienjacht moest als ze thuis kwam. Of zoals zijn vader in Zaans dialect zei: ‘ze was den overbevollekt deur die krenge, oit de vodde.’

Nadat de vodden aan reepjes waren verscheurd, gingen ze in een houten kuip met ronddraaiende messen, waar de lompen tot vezels werden verscheurd. Uiteindelijk rolden daar natte vellen papier uit, waar een schroefpers het water uit perste. In droogschuren werden de vellen papier aan touwen opgehangen en als ze voldoende waren gedroogd, werden ze in een bad met lijm gedompeld om het papier geschikt te maken om op te schrijven, of om er mee te drukken. Een pers maakte het papier glad, waarna de vellen papier op kwaliteit werden gesorteerd en uiteindelijk per riem van 500 vellen werden verpakt.

Stoomfabrieken

De helft van de Zaanse papiermolens stond in Wormerveer en Zaandijk, maar de grootste papiermolen, De Kruijskerk, stond in West-Zaandam. De papiermolens werden uiteindelijk door stoomfabrieken vervangen en anno 1912 telde Noord-Holland drie papierfabrieken: in Zaandijk, Wormer en Velsen. De fabrieken in Velsen en Wormer, waar naar schatting zo’n 700 mensen werkten, hoorden bij de firma Van Gelder Zonen, destijds de grootste papierfabrikant van Nederland.

Mechanisatie zorgde er voor dat de manier waarop papier werd gemaakt langzaam veranderde: met stoom verwarmde cilinders maakten de droogschuren overbodig en doordat er andere grondstoffen werden gebruikt, zoals oud papier en cellulose, verdween het beroep van lompenscheurder. Uiteindelijk zouden lompen als grondstof zelfs helemaal verdwijnen.

Grauwpapier

Ronald Bisscheroux beschrijft wat voor soorten papier er in de Zaanstreek werden gemaakt. Begin zeventiende eeuw stonden er vijf papiermolens in deze streek, die grauwpapier (pakpapier), bord (karton) en basterdpapier (grof papier) maakten. Basterdpapier was vermoedelijk een inferieure kwaliteit witpapier, waarmee je kon schrijven en drukken. Na 1650, toen de Zaanse ‘maalbak’ in gebruik werd genomen, kon er beter blauw- of pakpapier worden gemaakt om suikerproducten en linnen in te verpakken. Uiteindelijk werd het mogelijk papier te maken dat het Franse papier in witheid overtrof. Aan het einde van de zeventiende eeuw werd er internationaal gehandeld in Zaans witpapier, waarbij het vooral om schrijfpapier ging. Aan de Zaan werd relatief weinig drukpapier gemaakt.

In de achttiende eeuw roemden buitenlandse auteurs het Zaanse schrijfpapier om zijn ‘onovertroffen’  kwaliteit. Dat kwam onder andere door de zorgvuldige manier waarop de linnen lompen werden gesorteerd, en de manier waarop het papier glad werd gestreken. Daar werd dierlijk lijm voor gebruikt, wat het papier gladder maakte, en beter te beschrijven.

Watermerk

Dat we dit allemaal weten, komt omdat het handgeschepte Zaanse papier van een watermerk was voorzien. Dat was een soort visitekaartje, tevens kwaliteitskeurmerk,  waar je Zaans papier aan kon herkennen. De familie Honig, één van de oudste papiermakersgeslachten in de Zaanstreek, gebruikte bijvoorbeeld de bijenkorf, als verwijzing naar hun familienaam. Het verwees ook naar hun eerste papiermolen, De Vergulde Bijkorf.

Door dat watermerk weten we dat Zaans papier in de hoogste kringen werd gebruikt. Niet alleen de Amerikaanse onafhankelijkheidsverklaring is er op gedrukt, de eerste Amerikaanse presidenten schreven ook op Zaans papier. Ook hofarchitecten, van Zweden tot Spanje, maakten hun bouwtekeningen op papier dat uit de Zaanstreek afkomstig was.

Zaans papier werd tevens voor Nederlandse bankbiljetten gebruikt. Zo bewaart het Gemeentearchief Zaanstad twee clusters proefvellen voor waardepapier dat werd gemaakt voor onder andere de Nederlandsche Bank, Java Bank, de West-Indische Bank en de Hollandsche IJzeren Spoorwegmaatschappij.

Schaarse lompen

Overigens werd al snel naar een alternatief voor lompen gezocht. Vooral toen er in de achttiende eeuw een methode werd bedacht om met behulp van chloor drukinkt uit oud papier te halen, kon oud papier worden gebruikt om de schaarste aan lompen mee te op te vangen. Later werden andere grondstoffen gebruikt. Van Gelder in Wormer ging in 1883 bijvoorbeeld over op houtslijp en, weer later, op cellulose.

Vanaf 1890 werd er van cellulose ook krantenpapier gemaakt en ging de fabriek rollen papier maken voor de rotatiepersen, waar de krantendrukkerijen inmiddels op waren overgestapt. Tot die tijd werden kranten met cilinderpersen nog op losse vellen gedrukt.

In 1897 verplaatste Van Gelder de productie van krantenpapier van Wormer naar een nieuwe fabriek in Velsen. Hout (vooral houtslijp) en cellulose kon daar eenvoudiger worden aangevoerd. Van Gelder in Wormer ging voortaan pakpapier maken en uiteindelijk zou De Eendragt zich tot grootste pakpapierfabriek van Nederland ontpoppen.

Jur Kingma, zelf afkomstig uit een familie van papiermakers, meldt dat anno 1933 in de papierfabriek Van Gelder in Wormer twaalf mannen de papiermachines bedienden. En dan had je verder nog de pershulpen, papiersnijders, papiersorteerders, controleurs en rollenpakkers. En oh ja, achttien mensen op kantoor, want die lui heb je natuurlijk ook nodig.

Gevaarlijk werk

Dat werken met papiermachines was overigens niet van gevaar ontbloot, zo beschrijft Cees Kingma, die uitvoerig in gaat op de techniek van het papier maken. Hij sprak met papiermaker Bart Zaal, die liever niet wilde dat zijn zoons als papiermaker bij van Gelder aan de slag gingen. Dat kon namelijk best gevaarlijk werk zijn, want bij het opstarten van een nieuwe papiersoort of bij papierbreuk, moest op de oudere papiermachines de papierbaan met de hand door de papiermachine worden gevoerd, langs door stoom verhitte droogcilinders en draaiende cilinders. ‘Het kwam voor dat een hand even te ver stak en werd meegetrokken.’ Gelukkig was dat bij de nieuwere machines beter geregeld, want daar werd de papierbaan meestal via lucht in de juiste richting geblazen.

Papierbreuk kwam geregeld voor, zo vertelt Zaal. Soms ging het dagen goed, maar je had ook partijen waarbij om het kwartier de papierbaan brak. Toen een papiermaker, na de zoveelste papierbreuk, met zijn ploeg even zat bij te komen, en alle rommel was opgeruimd, stapte de toenmalige hoofdingenieur, die nogal hechtte aan een schone werkomgeving, net de hal binnen. Hij raapte een paar snippers papier op en vroeg: ‘Zo, papiermaker, een papierbreuk gehad?’ Waarop deze snedig opmerkte dat dat ‘van de nachtploeg moet zijn geweest.’

VGZ’s Mannenkoor

Aangezien veel inwoners van Wormer bij de papierfabriek van Van Gelder Zonen werkten (in 1939 ging het om maar liefst 425 inwoners van Wormer), drukte de papierfabriek een belangrijk stempel op het dagelijks leven van dit Zaanse dorp. Het bedrijf was betrokken bij zowel de bouw van arbeiderswoningen als bij de bouw van de RK Maria Magdalenakerk.

Maar dat niet alleen. Het bedrijf stelde ook oefenruimte beschikbaar aan het door personeelsleden opgerichte VGZ’s Mannenkoor De Eendracht en sponsorde het koor als het aan festivals mee deed. In 1928 werd met steun van VGZ aam de Dorpsstraat een speeltuin aangelegd. De papierfabriek betaalde mee aan het badhuis (negen douches, twee badkuipen) dat in 1932 werd geopend en schonk ook materiaal voor het zwembad dat twee jaar later werd geopend.

En oh ja, het bedrijf werkte ook mee aan het jaarlijkse uitje van de ‘ouden van dagen’ van Wormer en Knollendam. In de zomer van 1935 maakten de bejaarden een uitstapje naar Bergen aan Zee, alwaar ze pauzeerden met ‘een koele dronk, een koekje, een sigaartje en wat verpozing aan het strand.’ De meegenomen boterhammen werden opgepeuzeld in de Stedelijke Muziektuin in Alkmaar. ‘Uiteindelijk kwamen de bejaarden terug in Wormer waar ze werden ingehaald door de twee lokale muziekkorpsen en de enthousiast wuivende burgerij.’ Kom daar nu maar eens om.

‘Zaanse papiergeschiedenis’ is een uitgave van Uitgeverij Noord-Holland en kwam tot stand in samenwerking met Het Waterlands Archief. Het boek kost € 29,95 en is via deze link te bestellen.

Auteur: Arnoud van Soest

Publicatiedatum: 22/01/2024