Fort aan de Winkel

Fort aan de Winkel is eigenlijk een fort dat niet voltooid werd met bomvrije gebouwen. Die betonnen gebouwen die op deze plek zouden komen, zijn nooit gebouwd. Het fort is vernoemd naar het veenriviertje dat erlangs stroomt en ligt in het Zuidfront van de Stelling van Amsterdam.

5 min

Fort aan de Winkel zou één van de forten van de Stelling van Amsterdam worden, maar de gebouwen op het terrein zijn nooit gerealiseerd. Tussen 1881-1919 werd rondom Amsterdam een bijzonder verdedigingswerk van forten, batterijen, dijken en sluizen aangelegd. Militairen konden de toegang tot de hoofdstad blokkeren door de omliggende gebieden onder water te zetten. Tot de uitvinding van nieuwe militaire technieken en de komst van het vliegtuig bleef Amsterdam zo beschermd tegen invallen van vijanden. Ondanks dat de Stelling van Amsterdam als geheel nooit in werking is getreden, is het een belangrijk militair monument. Sinds 1996 staat de Stelling op de Werelderfgoedlijst van UNESCO en vanaf juli 2021 maakt het samen met de Nieuwe Hollandse Waterlinie onderdeel uit van het werelderfgoed Hollandse Waterlinies .

Fort aan de Winkel heeft een vergelijkbare geschiedenis als het naastgelegen Fort in de Botshol. Vooruitlopend op de bouw van een betonnen fort kregen beide fortterreinen in 1895 een aarden verdedigingswerk als voorlopige versterking. De geplande gebouwen zijn er echter nooit gekomen. Waar het Fort in de Botshol haar aarden wallen behouden heeft, zijn die bij het Fort aan de Winkel afgegraven.

Luchtfoto van Fort aan de Winkel in de jaren twintig. Foto: Foto Technische Dienst Luchtvaartafdeeling, publiek domein, via Wikimedia Commons.

Een fort op veengrond: geen makkelijke operatie

De slappe veenbodem ten zuidoosten van Amsterdam was niet erg geschikt voor de bouw van zware betonnen forten. Om toch te kunnen bouwen moest de ondergrond van de fortterreinen worden verstevigd. Op de plek waar gebouwen zouden verrijzen, werd het veen afgegraven en de bodem volgestort met zand uit de duinen. Deze zandlagen moesten een jaar of vijf inzakken voordat er kon worden gebouwd. Wel kon er alvast een aarden wal worden aangelegd, zodat er geen gaten zouden ontstaan in de verdedigingslinie rond Amsterdam.

Plan van de ophoging van Fort aan de Winkel. Foto: Kenneth Stamp / Hippolytushoef in opdracht van provincie Noord-Holland, CC BY 2.0, via Wikimedia Commons.

Fort nooit voltooid

Al tijdens de bouw van de forten bleek de kringstelling als militaire strategie minder effectief dan gedacht. Er hoefde maar één fort te worden uitgeschakeld en er ontstond een gat in de verdedigingslinie, waardoor het beschermde gebied kon worden binnengedrongen. En dat ging na de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) steeds makkelijker, door de komst van vliegtuigen en nieuwe ontwikkelingen in de artillerie. Daarom werd de Stelling al tijdens deze oorlog voorzien van kleinere batterijen en verplaatsbare artillerie opstellingen . Dit betekende ook dat van de bouw van eerder geplande forten werd afgezien. Fort aan de Winkel heeft hierdoor nooit een betonnen gebouw gekregen. De aardwerken op het fortterrein zijn afgegraven toen de Stelling werd opgeheven en het fort zijn militaire functie verloor en als camping voor militairen werd ingericht. Wel zijn op het terrein nog de fortwachterswoning en een bergloods aanwezig.

Detail van Fort aan de Winkel, 2023. Foto: Kenneth Stamp / Hippolytushoef in opdracht van provincie Noord-Holland, CC BY 2.0, via Wikimedia Commons.

Veenpolders zoals vroeger

Hoewel er weinig militair erfgoed te bewonderen is op het terrein van het Fort aan de Winkel, maakt de mooie omgeving dat ruimschoots goed. Ook is het aardwerk voor de aanleg van het fort nog herkenbaar. Het landschap tussen het Fort bij Uithoorn en het Fort aan de Winkel is sinds de aanleg van de Stelling nauwelijks veranderd. Het gebied ten zuiden van Amsterdam wordt gekenmerkt door vele natuurlijke veenstromen, zoals de Amstel, Oude Waver, Gein en de Winkel. Tussen deze rivieren liggen open veenpolders. Het gebied langs de Winkel en de Oude Waver geeft een goede indruk van hoe het Utrechts-Hollands veenweidegebied er in de negentiende eeuw uitzag.

De omgeving van Fort aan de Winkel, 2023. Foto: Kenneth Stamp / Hippolytushoef in opdracht van provincie Noord-Holland, CC BY 2.0, via Wikimedia Commons.

Groene gordel om de hoofdstad

Ook de functie van het landschap is sinds de Stelling van Amsterdam is aangelegd vrijwel hetzelfde gebleven. Nog altijd neemt de melkveehouderij een prominente plaats in. Wel zijn de slingerende riviertjes en groene weilanden tegenwoordig meer in trek bij fietsers en wandelaars dan vroeger. Dat op slechts 15 – 20 km van Amsterdam zo’n open weidelandschap behouden is gebleven, is voor een groot deel te danken aan de Stelling van Amsterdam. Bouwen was maar beperkt toegestaan in de velden die onder water zouden komen te staan, of nodig waren voor de verdediging wanneer de Stelling operationeel werd. Mede hierdoor is dit gebied nooit verstedelijkt. De ‘muur van water’ die de Stelling rondom Amsterdam kon opwerpen in tijden van dreiging heeft plaats gemaakt voor een ‘groene gordel’ om de hoofdstad.

Fort aan de Winkel, 2023. Foto: Kenneth Stamp / Hippolytushoef in opdracht van provincie Noord-Holland, CC BY 2.0, via Wikimedia Commons.

Vakantiepark voor militairen

Het terrein van het Fort aan de Winkel was eigendom van het ministerie van Defensie. Lange tijd gebruikte de Stichting Vafamil het fortterrein als camping voor militairen en hun familieleden. Op de plaats waar het hoofdgebouw had moeten komen, kwamen caravans te staan. In 2015 heeft Vafamil de terreinen ontruimd en teruggegeven aan Defensie. Het fortterrein heeft momenteel geen gebruik en is niet toegankelijk voor bezoekers.