Oneindig Noord-HollandBeleef de geschiedenis van jouw provincie
NL | EN

Textiel uit Hollandse Bodem

Tijdens een onderzoek naar textiele archeologische vondsten, die in de jaren 1980 zijn opgegraven bij het Waterlooplein (Vlooienburg) in Amsterdam, bleek dat er veel materiaal nog niet geïnventariseerd was. Archeologe Marijn Stolk en kostuumhistorica Martine Teunissen zagen de ontelbare verborgen schatten in het depot. Bijzondere vondsten die (nog) niet online te vinden zijn via de websites van de erfgoedinstellingen. Daarom besloten zij om een project op te zetten: Textiel uit Hollandse bodem, om archeologisch textiel uit de zeventiende en achttiende eeuw te ontsluiten en te onderzoeken. Martine Teunissen vertelt ons meer over het onderzoek, de bijzondere archeologische vondsten en de voortgang van het project.

Dit project is opgezet door archeologe en materiaalspecialist Marijn Stolk en publieks-en kostuumhistorica Martine Teunissen. Toen Marijn bezig was met onderzoek voor haar PHD project stuitte ze op diverse textiele archeologische vondsten van het Waterlooplein (Vlooienburg) in Amsterdam. Er lag heel veel materiaal in het depot wat in de jaren 1980 is opgegraven, zorgvuldig is gewassen, gedroogd en opgeslagen, maar wat nog niet bleek geïnventariseerd (of slechts sporadisch) en waarover ook nog niet gepubliceerd leek te zijn.

Marijn vroeg mij om naar deze textiele vondsten te kijken en ik was overweldigd door de hoeveelheid materiaal en de goede kwaliteit ervan die een prachtige indicatie geven van de diverse textiele stoffen die er in de zeventiende en achttiende eeuw op de markt waren. Allerlei soorten zijdes, fluweel, satijn, stofjes met prachtige ingeweven motieven zoals damast en brokaat, maar ook allerlei soorten bandjes die met diverse technieken zoals kaartweven, bandweven en knooptechnieken gemaakt bleken te zijn. En stoffen met metaaldraad omwonden om een zijden kern! We kwamen al snel op een inventarisatie van ruim 1600 stuks textiel alleen van Vlooienburg. Je had ons moeten zien ‘ooehen’ en ‘aahen’ bij elk nieuw stukje stof wat we tevoorschijn haalden! Vrijwilligster Thea Teunissen, die we hadden ingeschakeld bij enkele inventarisaties, laat dit goed zien op de foto.

Vrijwilligster Thea Teunissen in enthousiasme over de hoeveelheid archeologisch textiel. Foto: Martine Teunissen.

Verbogen schatten

Omdat er zoveel verborgen schatten lagen vroegen we ons af of er niet nog veel meer archeologisch textiel in depots verstopt ligt wat (nog) niet digitaal op de websites van de depots te vinden is. Daarom besloten we om als onafhankelijk onderzoekers een project op te zetten: Textiel uit Hollandse bodem om het materiaal te ontsluiten en te onderzoeken. We hebben ons daarbij een beperking moeten opleggen wat betreft het aantal depots omdat we al snel door duizenden stukken textiel heen zaten te werken. Uiteindelijk hebben we gekozen om onderzoek te doen naar de depots in Amsterdam, Dordrecht, Alphen aan den Rijn en hebben we gekeken naar materiaal uit Hoorn en Alkmaar.

Het project zal resulteren in een rijk geïllustreerd overzichtsboek van archeologisch textiel uit Hollandse bodem. Uitgangspunt is dat het boek zowel van meerwaarde is voor academisch onderzoek op gebied van archeologie, geschiedenis, kunstgeschiedenis en aanverwante vakgebieden, maar dat het ook vooral visueel aantrekkelijk en leesbaar is voor een breder publiek. De manier waarop men zich kleed is één van de meest primaire vormen waarmee wij onze identiteit uitdrukken zonder een woord te zeggen. Het boek geeft inzicht in veranderende mode en identiteit van de zeventiende en achttiende eeuw, maar bespreekt ook waar stoffen van kleding vandaan kwamen en hoe deze gemaakt werden.

Zijde omwonden met metaaldraad. Foto: Marijn Stolk.

Replica’s van textiele vondsten

Een tweede onderdeel van het project is dat vrijwilligers helpen bij het reconstrueren van werkwijzen van bepaalde weefsels. Dit gedeelte van het project heb ik de laatste maanden geleid, onder meer omdat Marijn met zwangerschapsverlof is, maar ook omdat het namaken van kleding en textiel ook echt in mijn straatje past. De respons was groot op mijn verzoeken op Facebook pagina’s bijvoorbeeld over kaartweven waar mensen over de hele wereld hun kennis delen. Ook via onze Instagram pagina waren er een aantal mensen die gehoor gaven aan mijn zoekvraag of ze konden helpen met het maken van een replica van één of meerdere vondsten.

Hieronder volgen een paar voorbeelden van vondsten uit Amsterdam en Hoorn die zijn nagemaakt. In het boek wat we eind dit jaar (december 2023) of volgend jaar (in ieder geval voor de zomer 2024) willen uitbrengen zullen patronen en uitleg over deze diverse technieken en replica’s terug te vinden zijn.

Links: Vondsten van bandjes uit de Haarlemmerdijk in Amsterdam. Het gaat hier om het tweede bandje van rechts. Foto: Martine Teunissen. Rechts: Replica van de vondst uit Amsterdam, gelet op dezelfde fijnheid (deze is iets breder want het is 4,5 mm geworden i.p.v. 4 mm). Foto: Alicja Mega.

Dit bandje van een vondst uit de Haarlemmerdijk in Amsterdam is nagemaakt door Alicja Mega uit Polen door middel van kaartweven. Het patroon én de uitleg hoe je dit bandje kunt maken komt in het boek.

Boven: Bandje gevonden in een beerput uit de Keizersgracht Amsterdam. Foto: Martine Teunissen. Onder: Replica van bandje met focus op werkwijze. Er is niet gekeken naar kleuren. Foto: Marcelo Henrique de Oliveira. Bekijk hier de video.

Marcelo Henrique de Oliveira uit Brazilië heeft het bovenstaande bandje nagemaakt, waarbij de focus vooral lag op het maken van de decoratieve lusjes aan de zijkant en de verdikte V’tjes in het midden. Marcelo heeft dit nagemaakt met een kaartweefsel (zie de video hieronder). De Nederlandse Jolanda Schalkwijk die op sollicitatiegesprek kwam voor stage bij Beleef Het Verleden wilde zich wel wagen aan een vergelijkbaar bandje met decoratieve lusjes maar dan met de methode bandweven. Zij kwam weer met een andere methode: het toevoegen van draden die later weggehaald worden.

Bandweefsel met extra ingeregen draden die later verwijderd worden om de lusjes te creëren. Foto: Jolijn Schalkwijk.

Mirja Wark die ik tegenkwam bij het TRC (Textile Research Centre) in Leiden bij een cursus fluweel weven ging gelijk enthousiast aan de slag met een foto van een weefsel uit Hoorn met een bijzondere structuur. In het boek zal de weefbrief met bindingstekening en de inrijg en trapwijze te vinden zijn.

Links: Klein stukje wollen weefsel, gevonden in Hoorn van slechts 4 cm breed met een interessant design. Foto: Martine Teunissen. Rechts: Replica staaltje geweven door Mirja Wark. Foto: Mirja Wark.

Overigens ben ik voor dit project Textiel uit Hollandse bodem al twee keer een volle dag bij het TRC geweest, eerst om Gillian Vogelsang om advies te vragen bij de interpretatie van fluweelvondsten en de tweede keer om zelf ook fluweel te leren weven én om nogmaals naar de indrukwekkende referentiecollectie te kijken. Kijk hier als je meer wilt weten over de textielanalyse van ‘onze’ vondsten. Kijk hier als je meer wilt weten over de cursus fluweel weven en de referentie collectie van het TRC.  Onderstaande afbeelding geeft een indruk van de prachtige fluweelexemplaren uit deze collectie.

Voorbeelden uit de referentiecollectie van het TRC in Leiden. Foto: Martine Teunissen.

Ik vind het ontzettend leuk om met zoveel mensen in contact te komen die allemaal weer een specifiek specialisme hebben. Je kunt niet alle textieltechnieken zelf onder de knie hebben, al doe ik m’n best, en sommige wevers, kaartwevers of nettenknopers zien direct aan een foto wat er gaande is.

Ook is het heel interessant om te praten met andere onderzoekers zoals bijvoorbeeld Nathalie Ortega Saez over het project Bourgondisch zwart en over tips bij de experimenten die we met het verven van zijde hebben gedaan. Dit was naar aanleiding van vondsten van ruwe zijde waarbij met het blote oog al te zien was dat deze geverfd waren in onder andere rood, zwart, geel en groen. Deze vondsten waren natuurlijk heel interessant omdat bij de vondstplaats vroeger een verversgracht zat en uit historische bronnen ook namen bekend zijn van ververs die hier woonden.

Vergroting van kluwen geverfde zijde gevonden bij het Waterlooplein, Amsterdam. Foto: Marijn Stolk.

Beleef het Verleden

Vanuit mijn historisch evenementen en adviesbureau Beleef Het Verleden organiseer ik regelmatig historische ambachtenmarkten en lezingen over historische kleding. Tijdens lezingen worden steeds de laatste inzichten van het project verteld en geïllustreerd aan het publiek. Tijdens de ambachtenmarkten hebben we diverse experimenten gedaan met het verven van zijde en met het weven en knopen van diverse bandjes. Bij onze experimenten met een recept uit het vroeg zestiende eeuwse ‘Boeck van Wondre’ werd de zijde eerst paars, wat een normale zaak is, maar om de zijde echt diep zwart te maken heeft nog wat voeten in de aarde.

Bijzonder vond ik het om steeds meer referenties te vinden in het memorieboek van Maria van Nesse uit Alkmaar (zij leefde in de vroege zeventiende eeuw) over paarse kleding, ook voor de dienstmeisjes! Als je bedenkt dat paars een minder intense kleur is om te verven dan zwart dat is het op zich ook wel weer logisch, maar paars is in de geschiedenis zo lang geassocieerd met hele rijke Romeinse gewaden en met de katholieke kerk (voordat het rood werd tegen het eind van de middeleeuwen omdat de purperslak aan het uitsterven was vanwege teveel gebruik). Hieronder een video waarbij er uitleg wordt gegeven over verven. ( kijk bij sec. 19.33- 24:42).

Een haarnet dat vuurwerk laat afgaan?

Een bijzondere digitale ontmoeting was met Sue Lamberton die gespecialiseerd is in netten maken met hele fijne zijde. Bij één van de vondsten zei ze “fireworks going off – excitement as this looks to be a new discovery for the hairnet world!!!” Kijk, dat zijn nu leuke enthousiaste reacties en super interessant. Het onderzoek naar dit specifieke haarnet loopt nog, maar wil je alvast wat meer weten, kijk dan hier.

Vezels (zijde) van een mogelijk haarnet onder de microscoop. De vergroting via de microscoop is direct op een computerscherm te volgen. Foto: Marijn Stolk.

Vezels onder de loep

We hebben de mogelijkheid gehad om bij het rijkslab van de afdeling conservatie en restauratie van de Universiteit Amsterdam vezelanalyse te doen met de hulp van Ana Serrano en Marjolein Homan Free. Daar hebben we onder andere de vezels van het mogelijke haarnet onder de loep gelegd. Vezelanaylse is een arbeidsintensief proces waarbij een klein stukje van de vezel op een glasplaatje wordt gelegd in een vloeistof om vervolgens met een super microscoop te bekijken. Ons vermoeden wat betreft de netvondst werd bevestigd, het is zijde, al is het wel zwaar beschadigde zijde, wat niet een volledig mooie gladde vezel op de foto laat zien.

Een klein stukje vezel wordt op een glasplaatje in een vloeistof gelegd en daarna onder de microscoop. Foto: Martine Teunissen.

Meer weten?

Kijk op www.beleefhetverleden.nl voor meer informatie of volg ons project op Instagram. Dit project wordt financieel ondersteund door de Provincie Zuid-Holland, het Amsterdams Universiteitsfonds en de Gemeente Amsterdam.

Beleef Het Verleden is een historisch evenementen en adviesbureau dat is opgericht door publieks-en kostuumhistorica Martine Teunissen. Door middel van historische ambachtenmarkten, bals, diners, modeshows, lezingen, educatieve lessen en de inzet van historische personages in rol in musea en op kastelen zorgt Martine met haar team ervoor dat mensen het verleden kunnen ‘beleven’ en leren over de geschiedenis op een leuke, interactieve en onvergetelijke manier, voor jong en oud.

Oproep voor meehelpen

Wil je ook meehelpen met het maken van een replica naar aanleiding van een textiele vondst? We zijn nog op zoek naar een goede breister die op naalden 0,5 een wel heel bijzondere kous zou willen nabreien (deze is nog verfijnder dan de kous van het palmhoutwrak en met een heel bijzondere decoratie). Heb je een andere textiele specialisatie? Aarzel niet om contact op te nemen: martine@beleefhetverleden.nl.

Auteur: Martine Teunissen MA / M.Phil

Omslagfoto: Hier zijn we diverse textiele vondsten aan het ordenen naar het type bandje/weefsel. Foto: Marijn Stolk

Publicatiedatum: 06/04/2023

Aanvullingen

Vul deze informatie aan of geef een reactie.

Plaats een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Vereiste velden zijn gemarkeerd met *. Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd.